Turk tili leksikologiyasi

Ma’noning salbiylashuvi (anlam kötüleşmesi; anlam bayağılaşması). Ba’zi
ijobiy ma’noli so‘zlar vaqt o‘tishi salbiy ma’no kasb eta boshlaydi
(leksikologiyaga oid adabiyotlarda bunday hodisa ma’noning yomonlashuvi ham
deyiladi). Yevropa tillarida ko‘p uchraydigan bunday ma’no hodisasiga turk tilida
ham duch kelinadi. Masalan, qadimgi turk tilida “jonivor, hayvon”
ma’nosidagicanavar so‘zi hozirgi paytda ma’no jihatdan salbiylashib, “yirtqich,
vahshiy hayvon” ma’nosida qo‘llanilmoqda. Yoki üstat (ustoz, ustod) so‘zi
qadimgi turkchada hozirgi o‘zbek tilidagidek obro‘-e’tiborga ega bo‘lgan kishi,
ya’ni ustoz (murabbiy, domla) ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, hozirgi turk tilida duch
14

---

kelgan odam bir-biriga murojaat qilganda bu so‘zni bemalol qo‘llanmoqda

5
.

Shuningdek, qadimgi turkchadagi katun (hatun) so‘zi “kraliçe, hükümdarın

hanımı” (qirolicha, podshohning rafiqasi) ma’nosida qo‘llangan bo‘lsa, bugungi
kunda turk tilida “ayol”, hatto ba’zida “xizmatchi ayol” ma’nosida ham qo‘llanil-
moqda. Yoki qadimgi turk tilida “önceki, daha önce zikredilen” (“haligi, bundan
oldin aytib o‘tilgan”) ma’nosidagi “bayakı” so‘zi hozirgi paytda ma’no jihatdan
salbiylashib, bayağı, ya’ni “qadrsiz, o‘ta oddiy” ma’nosida qo‘llanadi. O‘tgan
asrlarda turk tilida efendi so‘zi, obro‘-e’tiborli kishilarga nisbatan bir unvon kabi
qo‘llanilgan (İbrahim Şinasi Efendi, Ahmet Mithat Efendi).Lekin so‘nggi paytlarda


efendi so‘zi ish joylarida kichik lavozimda ishlovchi choypaz, farrosh erkaklarga
nisbatan qo‘llaniladigan bo‘lgan. Masalan, rahbar kishi: “Hasan efendi, bana iki


çay getir!”, - deb buyuradi. Yoki arabcha “evlad (evlat)” so‘zi “bolalar” degani.
Bu so‘zning birlik shakli veled (velet)dir (Bahdettin bin Velet, Sultan Velet -tarixiy
shaxslar). Bugungi kunda turk tiliga arab tilidan o‘zlashgan valide, mevlit, tevellüt,

viladet kabi so‘zlarning o‘zagi ham arabcha “veled” so‘zidir. Bu so‘z hozirgi
turkcha og‘zaki nutqda yosh yigit va o`smirlarga nisbatan haqorat ma’nosida
qo‘llanib kelinmoqda.