Turk tili leksikologiyasi

Soyutlama (mavhumlashtirish) deganda inson zehnining tashqi dunyodagi
barcha jonzotlar va jonsiz narsalarni, tuyg‘u, fikr va harakatlarni o‘ziga xos
shaklda tushunib, tahlil etilib, so‘zga aylantirilishi tushuniladi. Somutlaştırma

(aniqlashtirish)deganda esa tildagi mavhum tushunchalardan foydalangan holda
bayon etish anglashiladi. Masalan, qadimgi turk tilidagi tıl (til) – “til - organ”
so‘zining kitobalarda “gapirtirish uchun qo‘lga olingan harbiy asir” ma’nosida
qo‘llanilishi; avuç açmak “tilanchilik qilmoq”, gözlerini yummak “ölmak”, dile


getirmek “söylemek”, rang-tusni ko‘rsatuvchi kavuniçi, vişneçürüğü, yavruağzı
kabi so‘zlar aniqlashtirishga misol bo‘la oladi.
3
Hengirmen M. Türkçe Dilbilgisi, Engin Yayınevi, –Ankara, 1998, –S.385. 

11

---

Leksikologiya va so‘z yasalishi. Turk tili leksikologiyasida so‘z yasalishining
alohida o‘rni bor. Masalan, semantik (leksik-semantik) usul turk tilida so‘z
yasalishining yettinchi usuli (affiksatsiya, kompozitsiya, fonetik, abbreviatsiya,
reduplikatsiya va konversiyadan keyin) hisoblanadi. Semantik (leksik-semantik)
usulda so‘z yasalayotganda so‘z ma’nosining o‘zgarishi asosida yangi so‘z
yasaladi. Bu hodisa asta-sekinlik bilan uzoq yillar davomida vujudga keladi.
Masalan, yufka – sifat (yufka yürekli - ko‘ngli bo‘sh), yufka – ot (ovqatning bir
turi); ulak – uloq (echkining bolasi), ulak – 1. sport turi, musobaqa; 2. kuryer;
chopar; gelir – fe’l (keladi), gelir – ot (daromad); gider – fe’l (ketadi, boradi),

gider – ot (sarf-xarajat) kabi. Umuman, tilshunoslikning so‘z yasalishi bo‘limida
tilda yangi so‘zlarning yasalishi o‘rganiladi, bu hodisa tilning leksik boyligini
oshirishga xizmat qiladi va shu jihatdan leksiqkologiya bilan bog‘liq hisoblanadi.