ulardan birining nomini unga o‘xshash boshqa narsaning nomi bilan ifodalash
hodisasiga metafora
(deyim aktarımı, istiare) deyiladi:
Şu karşımızdaki mahşer
kudursa, çıldırsa (Shu ro‘paramizdagi mahshar qutursa, hayqirsa). Ushbu
gapdagi
mahşer (mahshar) so‘zi “olomon, ko‘pchilik” ma’nosiga ega. Yoki
Haydi, aslanım, göster kendini (Qani, arslonim, ko‘rsat o‘zingni) satridagi
aslan
(arslon) so‘zi “
jasur, pahlavon yigit” ma’nosini ifodalab kelgan. Bir so‘z san’ati
sifatida ushbu ko‘chimning adabiyotshunoslikdagi muqobili
istiare (istiora)dir.
Umuman, narsa va hodisalar orasidagi nisbiy o‘xshashlik asosida ulardan
birining ifodasi bo‘lgan so‘zning ikkinchisini ifodalash uchun ishlatilishiga
istiare (istiora) deyiladi. Bunda biror narsa, belgi yoki harakatning nomi o‘zaro
tashqi o‘xshashligi bo‘lgan xuddi shunday narsa, belgi yoki harakatga ko‘chadi.
Bu yo‘l bilan ma’no ko‘chishida o‘sha narsalar uchun umumiy sanalgan belgi
tushunchada saqlanadi. Bunda so‘zning ma’nosi ko‘rinishdagi o‘xshashlik
(insanın dişi – testerenin dişi), joylashuv o‘rnidagi o‘xshashlik
(paltonun eteği –
dağın eteği), ma’nodagi o‘xshashlik
(tatlı kavun – tatlı dil) asosida ko‘chadi.
Ma’nodagi o‘xshashlik asosan sifat, ravish, fe’l turkumlarida uchraydi.
Metafora yo‘li bilan ma’no ko‘chishining asosiy ko‘rinishlari quyidagilardir:
1.
Odamning tana a’zolari nomi:
baş, kafa (bosh), el, kol (qo‘l), ayak, bacak
(oyoq), ağız (og‘iz), burun (burun), omuz (yelka), diş (tish) va h. Bunda metafora
ko‘proq insonning tana a’zolari nomlariga, liboslarning nomlariga, hayvon a’zolari
nomiga asoslangan bo‘ladi. Masalan, kema yoki samolyotning burni o‘z ko‘rinishi
bilan odamning burniga o‘xshaganligi uchun inson a’zosining nomi kemaning
shunga o‘xshash qismiga ko‘chirilishi mumkin:
geminin burnu, uçağın burnu.
Yoki:
insanın gözü, pınarın gözü, işin gözü, yüzüğün gözü; insan dişi, tarağın dişi,
köpeğin kuyruğu, uçağın kuyruğu, vapurun kuyruğu; gömleğin yakası, ırmağın
yakası; kuşun kanadı, uçağın kanadı kabi.
2.
Kecha-kunduzga xos narsa, belgi nomlari: yorug‘, ravshan, qorong‘i, zulmat.
“Şimdi biz bir tüneldeyiz, ışığa doğru yol alıyoruz” (karanlıktayız – aydınlığa;
gecedeyiz – gündüze doğru yol alıyoruz).
3.
Kiyim yoki uning qismlari nomi:
yaka (yoqa), etek (etak),: denizin yakası,
karşı yaka, elbisenin eteği, dağın eteği (tog‘ning etagi).
4.
Fasl nomlari va fazo jismlari: ilkbahar (bahor), güneş (quyosh), yıldız
(yulduz): ömrümün ilkbaharı, hayatımın güneşi, sanat yıldızı.
5.
Hayvon, parranda va hasharotlar yoki ularning tana a’zolari:
arslan (arslon),
kartal (burgut), kuyruk (dum), kanat (qanot):arslan payı, kartal bakış, kuş burnu,
kuş beyinli.
6.
O‘simlik yoki ularning biror qismi nomi: selvi (sarv), sümbül (sumbul),
diken (tikan), kök (ildiz, tomir):
selvi boylu (sarv qomat), sümbül saçlı (sumbul
sochli), can damarı (jon tomiri, ya’ni birining nozik joyi).
7.
Qurol yoki predmet nomlari:
bıçak (pichoq), taş (tosh): bıçak sırtında
gezmek;
taş yürekli kabi.
8.
Harorat bildiruvchi so‘zlar:
soğuk (sovuq), sıcak (issiq), ateş (o‘t, olov,otash):
soğuk kanlı (sovuqqon), sıcak bağır (issiq bag‘r), ateş kalpli (otashqalb) kabi.
20
9.
Tabiat hodisalari nomi:
fırtına (to‘fon), duman (tutun), sis (tuman), Yıldırım
(yashin), dalga (to‘lqin): yıldırım nikah (yashin tezligida uylanish, turmushga
chiqish), hayatın fırtınaları (hayotning to‘fonlari).
10.
Belgi bildiruvchi so‘zlar:
tatlı (shirin), acı (achchiq), ekşi (nordon), bal
(asal), zehir (zahar): tatlı kız (shirin qiz), acı hayat (achchiq hayot), ekşi yüz
(burishtirilgan yuz) .
11.
Qimmatbaho jism nomlari:
altın (oltin), gümüş (kumush), mermer
(marmar), billür (billur): altın kafa (oltin bosh), gümüş kapı (kumush eshik, ya’ni
“boylik”).
12.
Afsonaviy va diniy tushunchalarni bildiruvchi so‘zlar: Ezrail (azroil), cennet
(jannat), cehennem (do‘zax): cennet mekan (jannat makon), cehennem azabı
(do‘zax azobi).
Turk adabiyotshunosligida metafora ikkiga ajratiladi:
açık istiare - ochiq istiora va
kapalı istiare - yopiq istiora. Ushbu ma’no hodisasi hozirgi turk tilshunosligida
açık iğretileme (ochiq metafora) va
kapalı iğretileme (yopiq metafora) debataladi.
Usmonli turk tilida ushbu atamalar
istiare-i mekniye va
istiare-i musarraha deb
atalgan.
Turk tilida maqollarda ham metaforiklik xususiyati bo‘ladi. Masalan,
Havlayan
köpek ısırmaz (Vovullagan kuchuk tishlamaydi) deganda it (kuchuk) emas, inson
ko‘zda tutiladi. Ya’ni maqol orqali ko‘p gapiradigan kishidan yomonlik
chiqmasligi ta’kidlanadi. Bu yerda “ko‘p gapiradigan odam” yashirin tarzda
“
havlayan köpek” (vovullaydigan kuchuk)ga o‘xshatilgan. Yoki Yüksek dağın başı
dumanlı olur (baland tog‘ning tepasi tumanli bo‘ladi) deganda
obro‘-e’tiborli
inson “yüksek dağ” (baland tog‘)ga,
Yıkılan ağaca balta vuran çok olur(yiqilgan
daraxtga hamma bolta uradi) deganda
mansabdan tushgan inson “yıkılan ağaç”
(yiqilgan daraxt)ga o‘xshatilgan.
Turk tilshunosligida metafora, metonimiya va sinekdoxa kabi ma’no hodisalari
va atamalari ko‘p hollarda chalkashtiriladi, Masalan,
iğretileme atamasi
metaforaning ham metonimiyaning ham muqobili sifatida qo‘llanaveradi.
Narsa, voqea-hodisani nomi bilan emas, balki ayrim belgilari orqali tasvirlab
beruvchi so‘zlar (ba’zan ikkita so‘z bitta tasviriy ifoda orqali berilishi mumkin)
Do'stlaringiz bilan baham: 
