Turk tili leksikologiyasi

tasviriy ifoda deyiladi: pamuk – beyaz altın, kömür, petrol – siyah altın;

matematik, satranç – zeka jimnastiği. Tasviriy ifodalar davrga nisbatan eskirib yoki
yangilanib borishi mumkin: traktor – çiftçinin iki kanadı; AIDS, uyuşturucu –


yüzyılın vebası. Shu nuqtayi nazardan, tasviriy ifodalarni narsa, voqea-hodisa-
larning ikkinchi nomi deb atash mumkin. 
Turk tilida maqollar tarkibida ham tasviriy ifoda o‘rnaklarini uchratish mumkin:

Gelin altın taht getirmiş - çıkmış kendisi oturmuş (Kelin oltin taxt keltiradi, chiqib

o‘zi o‘tiradi). Söz gümüşse, süküt altındır (So‘z kumush bo‘lsa, sukut oltindir)kabi.

II. Metonimiya – (yunoncha «qayta nomlash») o‘xshashsiz ko‘chim.
Metonimiya narsa, belgi yoki harakatni o‘zaro aloqadorligi, bog‘liqligi bo‘lgan
narsa, belgi yoki harakatga ko‘chirish demakdir. Turk tilshunosligida
metonimiya iğretileme deyiladi. Metonimiya yo‘li bilan ma’no ko‘chishi
21

---

hodisasiga mecaz ham deyiladi. Narsa yoki hodisalarning makon yoki zamon

ichida o‘zaro bog‘lanishi asosida ma’no ko‘chishida ular orasida tashqi va ichki
o‘xshashlik bo‘lmaydi. Oradagi doimiy bog‘liqlikning mavjudligi ma’no
ko‘chishiga olib keladi. Masalan, turk tilida kahve (kofe)"choyxona" bo‘ladi.
Yoki kağıt deyilganda "qog‘oz" bilan birga "hujjat" ham nazarda tutiladi.

Mutfaktan başım çıkmıyor deganda "Uy yumushlaridan qo‘li bo‘shamaslik"
anglashiladi. Bu jumladagi mutfak asli "oshxona" ma’nosida qo‘llangan. Yoki,


Toplantıya bütün köy gelmişti (majlisga butun qishloq kelgandi) jumlasidagi köy
so‘zida "aholi", Ben Rumi’yi okudum deganda J. Rumiyning asarlari tushuniladi
va b. Shuningdek, Salon ayağa kalktı(Zal oyoqqa turdi). Sınıf süküt içinde

(Auditoriya sukutda). "Çalıkuşu"nu rafa koydu ("Choliqushi" kitobini javonga

qo‘ydi) kabi.
Metonimiya biror narsani ikkinchi nom bilan atash demakdir. Bu yo‘l bilan
ma’no ko‘chishining asosiy ko‘rinishlari quyidagilar:

1.  Bir predmetning nomi shu predmet ichidagi boshqa predmetga ko‘chiriladi:

baş; kafa - bosh, baş (bosh) – beyin (miya); ev (uy) – imorat, ev (uy) – shu uyda
yashovchilar, Bağdat – shahar, Bağdat – shu shaharda yashovchilar: Bu gece


Bağdat uyumadı (Bu kecha butun Bag‘dod mijja qoqmadi). Onun cenazesi üstünde

tüm insanlık ağladı (Uning tobuti ustida butun insoniyat ko‘z yoshi to‘kdi) kabi.
2. Bir narsaning nomi shu narsaga asoslangan o‘lchov birligi bo‘lib keladi: baş


(bosh) – kishi tanasining yuqori qismi, baş (bosh, dona) – bir bosh soğan; el (qo‘l)

– tana a’zosi, el bebek gül bebek; el kadar çocuk (kichkina bola, go‘dak).

3. Belgining nomi shunday belgisi bor narsaga ko‘chiriladi: gök (ko‘k rang),


gök (ko‘k osmon); çamaşır (kir – iflos kiyim, yuviladigan narsalar), çamaşır

( choyshab, ich kiyim).

4.  Zamon munosabatini bildiruvchi so‘zlar: ellide – ellik yoshda, yarı yıl –

yarim yillik imtihon. Kadının yedisi de, kırkı da, elli ikisi de geçti (Kampirning

yettisi ham, qirqi ham, ellik ikkisi ham o‘tdi).

5.  Muallif va uning asari o‘rtasidagi bog‘liqlik: Füzüli’yi okudum (Fuzuliyni

o‘qidim); Nevai’yi bitirdim (Navoiyning asarlarini o‘qib tugatdim).

6.  Millat nomi, shu millatga mansub kishi: Özbek, Rus, Türk kabi: Özbek önce

çocug‘um, sonra ben, der (O‘zbeklar oldin farzandim, so‘ngra o‘zim deydi).

7.  Kiyim nomi shu kiyimni kiygan shaxs ma’nosida: Bana şu oturan kareli

ceketi çağır (Menga ana shu o‘tirgan katakli pidjakni çaqir).