Turk tili leksikologiyasi

Ma’no kengayishi (anlam genişlemesi) hodisasi. Ma’no qamrovi tor bo‘lgan
bir so‘zning vaqt o‘tishi bilan kengroq maydonga yoyilishiga ma’no kengayishi
deyiladi. Masalan, turkcha “alan” so‘zi qadimgi turkchada “daraxtsiz joy,

kenglik” ma’nosida qo‘llanilgan bo‘lsa, keyinchalik ma’no kengayishi natijasida

“hudud”, “soha”, “maydon” ma’nolarini ham ifodalaydigan bo‘lgan. Yoki,

lotincha kültür so‘zi “ekishga tayyor tuproq, dala” ma’nosiga ega bo‘lgan. Keyin-
chalik ma’no jihatdan kengayib, “yuz yillar davomida qo‘lga kiritilgan moddiy va
ma’naviy boyliklar, qadriyatlar, ya’ni madaniyat” ma’nosida qo‘llanaboshlangan.
Shuningdek, su so‘zi "suv" bilan birga "daryo, irmoqlar"ni, aş so‘zi barcha ovqat
turini, ekmek "non" bilan birga "barcha oziq-ovqat"ni, sofra so‘zi "dasturxon" bilan
birga, unga tortiladigan noz-ne’matni bildiradi.

Ma’no torayishi (anlam daralması). So‘zning tushuncha va ma’no miqyosi
nuqtayi nazaridan torayishga uchrab, ilgari ifodalagan predmet yoki biror
tushunchaning faqat bir qismi, bir jihati, bir turini ifodalaydigan darajaga kelib
qolishi; bir so‘zning umumiy ma’nodan xususiy ma’noga o‘tishiga ma’no
torayishi deyiladi. Masalan, turkcha kardeş so‘zi aslida "tug‘ishgan, qarindosh"
ma’nosini anglatgan. Lekin hozirgi turk tilida "uka" yoki "singil"ni bildiradi.
Bunda ma’no toraygan. Mashhur turk shoiri Yunus Emre bir she’rida “Derviş

donun donandım, yola baktım utandım”(Darvish to‘nini kiydim, yo‘lga qarab

uyaldim) deydi. O‘sha davrda turk tilida “don” so‘zi “libos, ust kiyim” (to‘n)
ma’nosiga ega bo‘lgan, Hozirgi paytda esa ushbu so‘z ma’nosi torayib, faqat

“erkaklar ich kiyimi” ma’nosida qo‘llanadi. Shuningdek, qadimgi turk tilidagi

oğlan so‘zi ham o‘g‘il, ham qiz bola, ya’ni, “bola, farzand”, urı oğlan (o‘g‘il

bola), kız oğlan (kız bola). Oğlan so‘zi ma’no torayishi natijasida hozirgi turk
tilida faqat “erkek çocuk” (o‘g‘il bola; o‘g‘lon) ma’nosida qo‘llanadigan
bo‘lgan.
Quyidagi jadvalda so‘z ma’nosining vaqt o‘tishi bilan torayishiga oid misollar
keltirilgan: