|
18.2. Raqobat muhiti va unga ta’sir etuvchi omillar
Iqtisodiy faoliyatning raqobat asosida tashkil etilishi bozor iqtisodiyotining eng muhim xususiyatlaridan biridir. Bozor munosabatlariga asoslangan iqtisodiyot to‘rtta muhim ustunga tayanadi: bozor taklifi, bozor talabi, narx va raqobat. Bular orasida iqtisodiyotni raqobat asosida tashkil etish alohida o‘ringa ega.
Umuman olganda, bozor iqtisodiyotining yuzaga kelishi va uning boshqa iqtisodiy tizim turlaridan afzalligi ham raqobat kurashining natijasidir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromad topib, ko‘proq foyda ko‘rish har qanday mafkuradan ustunroq bo‘ladi. Kishilar iqtisodiy faoliyat ko‘rsatishning eng arzon va mukammal yo‘llarini izlab topishga harakat qiladilar va buning uchun raqobat mexanizmi qulay shart-sharoit yaratadi. Raqobat kurashida, eng avvalo, tovar ishlab chiqaruvchi va xizmat ko‘rsatuvchilar yuqori foyda olish maqsadida ishlab chiqarish xarajatlarini kamaytirish orqali ularning narxlarini pasaytirishga harakat qiladilar. Bu esa bir tomondan, sotiladigan mahsulotlarning hajmini ko‘paytirsa, ikkinchi tomondan, ular daromadlarining oshishiga asos bo‘ladi.
O‘z navbatida bunday imkoniyat tejamkorlik, ilmiy-texnika va yangi texnologiya yutuqlari ishlab chiqarishga joriy etilgandagina ro‘yobga chiqadi. Bu esa ishlab chiqarish omillaridan samarali foydalanishga puxta asos yaratadi. Raqobat sharoitida ishlab chiqaruvchilar o‘z tovarlari va xizmatlarining xillari va navlarini doimo yangilab, o‘zgartirib va kengaytirib turishdan manfaatdor bo‘ladilar.
Qolaversa, tadbirkorlar bozorda iste’molchilarning e’tiborini qozonish va ularni o‘zlariga jalb etish uchun tinimsiz kurash olib boradilar. Bunga ular iste’molchilarning ehtiyojlarini o‘rganish, tovarlar sotib olishdan manfaatdorligini oshirishga qaratilgan shakl va uslublarni joriy etish tufayli erishadilar. Bunday intilishlar, bir tomondan, tadbirkorlarning daromadlarini ko‘paytirsa, ikkinchi tomondan, iste’molchilarning turli tovarlar va xizmatlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondiradi. Natijada bundan ishlab chiqaruvchi ham, iste’molchi ham manfaatdor bo‘ladi.
Raqobatning bunday mo‘jizasi resurslarning cheklanganligi va ehtiyojlarning cheklanmaganligi sharoitida iqtisodiy faoliyatni oila xo‘jaligi, firma, tarmoq va tarmoqlararo, hududlar, mamlakatlar va jahon iqtisodiyoti miqyosida tashkil etishning va boshqarishning eng noyob yo‘llarini tanlashda to‘la namoyon bo‘lmoqda. Bu esa iqtisodiy muvozanatni ta’minlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Eng muhimi, raqobat tufayli jamiyat tan olmagan, samarasiz ishlab chiqarish va xizmatlar boshqa nufuzli yo‘nalish va tarmoqlarga o‘z o‘rnini bo‘shatib beradi. Natijada iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar amalga oshadi.
Raqobat muhitini shakllantirishning muhim omillaridan biri xususiy mulkning iqtisodiyotda yetakchi o‘ringa ega bo‘lishidir. Xususiy mulk investitsiyalar kirib kelishini, yangiliklarni ishlab chiqarishga joriy etishni va iqtisodiy o‘sishni rag‘batlantiradi. Xususiy mulk va raqobat muhiti o‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud bo‘lib, xususiy mulk yetakchi o‘ringa ega bo‘lmagan jamiyatda raqobat muhiti shakllanishi mumkin emas.
Tadbirkorlikning shakllanishi va rivojlanishi xususiylashtirish jarayoniga, uning uslubiga, sur’atlariga va ko‘lamiga bog‘liq. Xususiylashtirish natijasida, birinchidan, mulk o‘z egalari qo‘liga topshirilsa, ikkinchidan, ko‘p ukladli iqtisodiyot vujudga keladi.
Ma’lumki, mulkni xususiylashtirish jarayoni aralash iqtisodiyotni yuzaga keltirish bilan tadbirkorlikning rivojlanishiga, raqobat muhitining shakllanishiga keng yo‘l ochadi. Xususiy tadbirkorlik, eng avvalo, kam kapital talab qiluvchi va tez foyda keltiruvchi tarmoqlarda rivoj topadi. Bu esa kichik korxonalarning rivojlanishi, bandlik va iste’mol bozorini to‘ldirish muammosini hal etishga ijobiy ta’sir ko‘rsatish bilan birga ko‘p sonli kichik korxonalar o‘rtasidagi hamda kichik va yirik korxonalar o‘rtasidagi raqobat kurashining avj olishiga olib keladi.
Bozor xo‘jaligining asosini bir-biri bilan o‘zaro raqobatlashuvchi yirik, o‘rta va kichik korxonalar majmuasi tashkil etadi. Ular jamiyatning tovar va xizmatlar taklif etish, ijodiy natijalar, tashabbuskorlik, iqtisodiyotning yangi sharoitlariga moslashish darajasini belgilab beradi. Bozordagi raqobat intensivligi va ko‘lami ushbu korxonalar soni va ular faoliyatining samaradorligiga bog‘liq. Shu nuqtayi nazardan aytish mumkinki, turli mulk shakllariga asoslangan ko‘p sonli xo‘jalik yurituvchi korxonalarning vujudga kelishi raqobat muhiti shakllanishining eng muhim omillaridan biri sanaladi.
Tadbirkorlik erkinligi xususiy mulk bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, u iqtisodiyotni tashkil etish masalasini tadbirkorlar tomonidan erkin hal etilishini anglatadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xususiy tadbirkorlar iqtisodiy resurslarni sotib olishda, ulardan ishlab chiqarish maqsadida foydalanishda, ishlab chiqarilgan tovarlarni o‘z ixtiyorlariga ko‘ra istagan bozorlarida sotishda erkin bo‘ladilar. Hech qanday sun’iy g‘ovlar tadbirkorlarga biror-bir tarmoqqa kirish yoki biror-bir tarmoqdan chiqib ketishga to‘sqinlik qila olmaydi.
Raqobat muhitini shakllantirishning yana bir muhim omili tanlash erkinligi bilan bog‘liq. Bu shuni anglatadiki, moddiy resurslar va pul kapitali egalari o‘z resurslaridan o‘z ixtiyorlariga ko‘ra foydalanishlari yoki ularni o‘z ixtiyorlariga ko‘ra sotishlari mumkin. Shuningdek, tanlash erkinligi har bir ishchini o‘z qobiliyati va layoqatiga ko‘ra o‘zi uchun ma’qul bo‘lgan har qanday faoliyat turi bilan shug‘ullanishga imkon beradi. Va nihoyat, tanlash erkinligi iste’molchilarga o‘z ehtiyojlarini qondirish uchun istagan nisbatda tovar va xizmatlar sotib olish imkoniyatini beradi.
Raqobat muhitini shakllantirishning eng muhim shartlaridan biri iste’mol tanlovi erkinligidir. Bozor munosabatlari sharoitida iste’molchi alohida mavqega ega bo‘lib, aynan u o‘z tanlovini amalga oshirar ekan, iqtisodiyotda qanday tovarlar ishlab chiqarish lozimligini hal qiladi. Ishlab chiqaruvchilar, mol yetkazib beruvchilar faqat iste’molchi tanlovi doirasida o‘z qarorlarini qabul qiladilar. Demak, ishlab chiqaruvchilar ishlab chiqariladigan tovarlarni tanlashda erkin emaslar.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
