Туребеков М

§ 6. Феодализмниң раўажланыўының азия жолы 
 
Дуньяның ҳәр турли регионларында, материклеринде феодализмниң 
раўажланыўның өзгешеликлери бар. Бирқанша жақсы раўажланған Азия 
еллеринде феодализим I әсирден қәлиплесе ол, узақ ўақыт патриархалық ҳәм 
қул ийелеўшилик дүзим менен бирге болды. Азияның материк бөлиминде 
отырықшы ҳәм көшпелилер ортасында турақлы байланыслар болып турды. 
Көшпелилердиң жийи-жийи атланыслары этник өзгерислерге айтарлықтай 
тәсир жасаған. Европаға қарағанда Азияда үлкен жерге ийе общиналардың 
жерлерин пайдаланыўы, хожалық жүргизиўи үлкен роль атқарады. Бундай 
общиналардың жерлерди пайдаланыўы, хожалық жүргизиўи үлкен роль 

---

95 
атқарады. Бундай общиналардың узақ сақланыўы ҳәм оларды мәмлекеттиң 
басқарыўда пайдаланыўы Азия жәмийет ушын, ҳәмме жерлер ушын 
характерли. Бирақта община ҳақыйқый ҳәм турақлы түри Ҳиндистанда 
белгили. Онда дийханшылық ислеп өнерментшиликти де жоқары дәрежеде 
алып барды. Азия еллеринде мәмлекет Европаға қарағанда хожалық 
жумысларын ҳәм социаллық қатнасларды өзлери шөлкемлестирди. Азия 
еллеринде жерлер мәмлекетке тийисли болып оннан алынатуғын салықтың 
муғдарын пайдаланатуғын ийесин мәмлекет белгилеп турды.Азияда мәмлекет 
ҳүкимдары жердиң жоқары дәрежели ийеси болған. Жер майданларының 
мәлим бир бөлими туўрыдан-туўры мәмлекет мүлки болған. Мәмлекет те, 
үлкен жер ийелери де жерлерди дийханларға ижараға бөлип берген. Олар усы 
жерлерде алынған өнимниң белгилеп қойылған мәлим бир бөлегин жер 
ийелерине тапсырған. Азия дийханларының Европадағыдай феодалдың жерин 
ислеп бериў ўазийпасы болмаған. Европада жаўын-шашын көп болғанлығы 
ушын дийханшылық етиў аңсат болған. Азияда бундай имканият болмаған ҳәм 
ири суўғарыў каналларын қазыў улыўма халықлық иске айланған. Сол себепли 
Азия феодаллары жерлерди дийханларға бөлип бериўи пайдалы есапланған. 
Азия еллеринде ерте орта әсирлерде Европадан айырмашылығы басқарыўда 
қурамалы бюрократиялық аппараттың, орайласқан басқарыўдың деспотиялық 
монархияның болыўы менен характерленеди. Шығыста қалалар да мәмлекетке 
толық бағынған. Олар ири феодаллардың резиденциясы болған. Хожалық 
жумыслары менен дерлик шуғылланбай тек салықтың есабынан жасаған. Ерте 
орта әсирлерде Шығыс еллеринде көтере ҳәм транзитлик сыртқы саўда 
раўажланады. Раўажланған феодализмге өтиў Азияның айырым еллеринде 
Европадан бурын басланды. Мысалы: Қытайды Х әсирде, Орта Азияда Х-ХI 
әсирлерде ҳ.т.б.