Туребеков М

Феодализмде әпиўайы товар хожалығы
. 
Қалаларда топлаған товар 
өндириси хам онын менен байланыслы товар алмасыўы қалаларда, хаттеки 
аўылларда өндирислик күшлердиң раўажланыўында үлкен роль ойнай 
баслады. Бул майда айырымланған товар өндириўшилери-өнерментлер ҳам 
дийханлардын өз мийнетине тийкарланған әпиўайы (капиталистлик емес) 
товар өндириси хам хожалығы еди. Олар барған сайын биреўдин мийнетинен
кен көлемде пайдаланбаған товар алмасыўына тартылды.
 
Қалалардың халқы ҳәм сыртқы көриниси. 
Қалалардын тийкарғы халқын 
өндирис хам товар айланысы саласында бант болған, даслеп өзлери майда 
саўдагер болған хар қыйлы қанигедеги өнерментлер қураған. Көплеген адамлар 
товарлары хызмет көрсетиў саласында бәнт болған саўда кемелеринин, 
матрослары, арбакешлер хам жук тасыўшылар, шаштарезлер ҳәм 
мийманханалар ийелери белгили. Аўыллардан шыққан қалалылар көп 
ўақытлар даўамында қаланын ишинде хам сыртында атызларына, 
жайлаўларына, бахшаларына ийе болған, мал сақлаған. Ерте орта әсирлердиң 
гезермен саўдагерлерине карағанда, олар тийкарынан ишки саўда менен 
шуғылланған, қала хам аўыл арасында товар аўмасыў жургизген. Орта әсирлер 

---

101 
қалаларының көлеми жуда киши болған. Әдеттегише олардын халқы 1 ямаса 3-
5 мын турғынлардан аспаған. Ҳәттеки XIV-XV әсирлерде 20-30 мын 
турғынына ийе қалалар улкен қалалар болып есапланған. Тек ғана айырым 
қалалардын халқы 80-100 мың адамнан асқан (Париж, Милан, Венеция, 
Флоренция, Кордова, Севилья). Өзинин сыртқы көриниси хам халықтын 
топланыў дарежеси бойынша қалалар дөгерегиндеги аўыллардан бираз 
парықланған. Олардың минарлы дийўаллар менен орлар қоршап турған. Халқы 
қараўыллық хызмет атқарған, қалалық әскерий ополчениясын қураған. Орта 
әсир қаласын қоршап турған дийўаллар ўақыт өтиўи менен тарлық еткен хам 
барлық қала қурылысларын өз ишине қамтый алмаған. Қала (бург) орайынын 
дөгерегинде асте-ақырын тийкарынан өнерментлер жасайтуғын орынлар, 
пасадлар, слободалар пайда болған. Бир кәсиптеги өнерментлер әдеттегише 
бир көшеда турған. Қала дөгереги кейин ала өз гезегинде жаңа дийўаллар ҳәм 
бекинислер менен қоршалған. Базар майданы қаланың орайлық орны болған 
ҳәм оның жанында қалалық ширкеў жайласқан. Өзин-өзи басқарыў 
тәртибиндеги қалаларда қалалық ратуша (кеңес) те жайласқан. Дийўаллар 
қаланың өсиўине кесент жасаған, соның ушын көшелер жүдә тар болған ҳәм 
жайлар бир-бирине жүдә жақын болған.
 
Қалалардың феодаллық сеньорлар менен гүреси ҳәм қалалық өзин-өзи 
басқарыўдың қәлиплесиўи.
Орта әсирлер қалалары феодал жеринде пайда 
болған. Феодал өз жеринде қаланың пайда болыўында мәпли еди. Себеби
қалалық кәрханалар ҳәм саўда оған қосымша дәрамат алып келетуғын еди. 
Феодаллардың қалаларда көп дәраматлар алыўға урыныўлары тәбийғый 
қалалар ҳәм феодаллар арасында гүреске алып келетуғын еди. Қалалылар 
дәслеп салықлардың қысқартылыўы, саўда артықмашылықлары ушын гүрес 
жүргизди ҳәм кейин ала ол қалалық өзин-өзи басқарыў ушын сиясий гүреске 
айланды. Бирақ бул гүрес тутасы менен феодаллық дүзимге қарсы жүргизилген 
жоқ. Ол қаланың раўажланыўы ушын гурес еди. Гүрес нәтийжелери ҳәр 
қыйлы жуўмақларға алып келди. Түслик Франция, арқа ҳәм орта Италия 
қалалылары орайлық ҳәкимияттан ғәрезсизликке еристи. IX-XII әсирлерде арқа 
ҳәм орта Италияның көплеген қалалары (Милан, Генуя, Лукла, Флоренция, 

---

102 
Венеция) усы ўақыттың өзинде қала мәмлекетлерге айланды. Адриатика 
бойларындағы Дубровник ис жүзинде ерикли қалалық республика еди. 
Германияның бир қатар қалалары императорға бағынған, бирақ ис жүзинде 
ғәрезсиз қалалық республикалар болған. Бургомистр басшылығындағы 
қалалық кеңес тәрепинен басқарылған. Олар өз бетинше урыс жәриялаў, 
парахатшылық питимине қол қойыў, тенге шығарыў ҳәм тағы басқа 
ҳуқықларына ийе болған. Арқа Францияның көплеген қалалары өзин-өзи 
басқаратуғын қала- коммуналар болды. Қалалардың сеньорлары менен гүреси 
нәтийжесинде қалалылар крепостнойлықтан жеке ғәрезсизликке еристи. 
Қала өнерментшилиги
. Орта әсир қаласының өндирислик тийкарын 
өнерментшилик қураған. Дийханға уқсап өнермент майда өндирисши болған. 
Ол өндирис қуралларына ийе болған ҳәм өз бетинше жеке мийнетке 
тийкарланған жеке хожалығын жүргизген. Өнерментшиликтиң цех бойынша 
ҳәм кәсип бойынша биригиўи орта әсир өнерментшиликтиң сыпатлы 
өзгешелиги еди. Олар қалалар менен бир ўақытта пайда болды ҳәм бирақ кейин 
ала қәлиплести.