Тупроқшунослик асослари

Тупроқнинг туси.
 
Табиатда учрайдиган тупроқ типлари, хиллари ва 
уларнинг айрим қатламлари ўзига хос тусга эга бўлиб, бу уларнинг энг 
муҳим морфологик белгиларидан ҳисобланади. Тупроқ бу белгиси билан она 
жинсдан, генетик горизонтлар эса бир-биридан аниқ фарқ қилади. Тупроқлар 
кўпинча тусига қараб номланади. Масалан, каштан тупроқ, қизғиш тупроқ, 
бўз тупроқ ва бошқалар. Тупроқнинг асосий ранги кимѐвий. Тупроқнинг 
асосий ранги кимѐвий таркиби ва чиринди моддаларига қараб ўзгаради. 
Тупроқ таркибида органик модда-чиринди қанча кўп бўлса, унинг туси 
шунча қорамтир бўлади. Шунинг учун тупроқ тусини пухта ўрганиш ва 
тўғри аниқлаш билан ундаги чиринди миқдорини тахминлаш мумкин. 
Чунончи, чиринди 10% дан кўп бўлса, тупроқ тим қора, 8-10% бўлса қора, 6-
8% бўлса, қорамтир ѐки тўқ жигарранг тусда бўлади. Тупроқда гумус қанча 
кам бўлса, унинг туси шунча оқиш бўлади. 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
331 
 
Қизғиш тусли тупроқ таркибида темир (III)-оксид, оқ тусли тупроқда 
эса кремнезем темирнинг чала оксидлари (закиси) тупроқни ѐки унинг айрим 
қисмларини яшил, зангори ѐки кўкимтир тусларга бўяйди. Масалан, ботқоқ 
тупроқларда учрайдиган вивианит уларга кўк тус беради. Тупроқда 
марганест бирикмалари борлигини унда интенсив қора нуқталар пайдо 
бўлишидан билса бўлади. Тупроқнинг рагини аниқлагач, унинг таркиб 
ҳақида тасаввурга эга бўлиш мумкин. 
Рангни ифодалаш учун икки-учта сўздан иборат таърифлардан 
фойдаланилади (оч жигарранг, бўз кулранг, қўнғир кулранг ва ҳоказо). Ушбу 
таърифдаги охиирги сўз асосий рангни таъкидлайди. Дала шароитида 
рангнинг интенсивлиги тупроқниинг ѐритилганлик даражаси ва намлигига 
боғлиқ бўлади. Нам тупроқлар қуруқларига қараганда тўқроқ туюлади. Шу 
сабабли тупроқ рангини аниқлаганда унинг намлигини ҳам кўрсатиш керак. 
Тупроқ структураси.
Тупроқнинг донадорлиги деганда унинг табиий 
равишда структура бўлаклари ва агрегатларига ажралиб кетиш хусусияти 
тушунилади; структура бўлаклари ва агрегатлар одатда гумус ва тупроқдаги 
майда механик зарраларининг ўзаро бирикшидан ҳосил бўлади. 
Структура тупроқнинг муҳим ва ўзига хос аломати бўлиб, унинг 
генетик ҳамда агроишлаб чиқариш характеристкасини аниқлашда катта 
аҳамиятга эгадир. 
Тупроқлар 
структурасиниг 
морфологик 
типлари 
С.А.Захаров 
томонидан яхши ишлаб чиқилган. Ҳар бир тупроқ ва унинг генетик қатлами 
учун тупроқлар структурасининг маълум типи тўғри келади. Тупроқ 
агрегатларининг шаклига қараб структуранинг уч хил типини ажратиб 
кўрсатиш қабул қилинган; кубсимон, призмасимон ва плитасимон 
структуралар. 
Кубсимон структура типига ўлчамлари учала ўқ (горизонтал ва 
вертикал) бўйлаб тахминан бир хил бўлган агрегатлар киради. Бундай 
агрегатлар кўп ѐқли думалоқ шаклда бўлади. Шакли ва катта-кичиклигига
кўра, кубсимон структуранинг қуйидаги типлари мавжуд: 
а) палахсали структура – бурчаклари, қирралари ва ѐқлари яққол 
ифодаланмаган, 5 см дан катта бўлган агрегатлар: 
б) увоқчали структура-юқоридагидек, аммо ўлчами 5 дан 0,5 см гача бўлган 
агрегатлар. Майда-йириклигига кўра улар ўз навбатида йирик увоқчали, 
увоқчали ва майда увоқчали агрегатларга бўлинади; 
в) ѐнғоқсимон (ғўраша) структура-бурчаклари, қирралари ва ѐқлари яққол 
ифодаланган, 20-5 мм катталикдаги агрегатлар. Улар йирик ѐнғоқсимон ва 
майда ѐнғоқсимон агрегатларга ажратилади. 
г) донадор структура-ѐнғоқсимон структуранинг айнан ўзи, аммо 
агрегатларнинг катталиги 5-0,56 мм ни ташкил этади. Донадор структура 

---