Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
334 
Тупроқнинг механик таркибини
аниқлаш дала шароитида тахминий 
тарзда бўлиб, кейинчалик лабораторияда анализ қилиш йўли билан текшириб 
кўрилади. Тупроқнинг механик таркиби дала шароитида қуруқ ва нам ҳолида 
аниқланади. Нам ҳоатда аниқлаш учун тупроқ намунасига уни хамирсимон 
ва энг пластик ҳолатга келтирадиган миқдорда сув қўшилади. Хлорид 
кислота таъсирида вижиллаб қайнайдиган карбонатли тупроқларга сув эмас, 
балки NaCI нинг 10% ли эритмаси қўшилади. 
Тупроқлар механик таркиби айрим турлариниинг аломатларини ҳўл 
лой қилиб кўриш усулини қараб чиқамиз. 
Қум қуруқ ҳолатда сочилувчан бўлади, агрегатлар ҳосил қилмайди. 
Лой қилинган тупроқ намунасини думалоқлаб бўлмайди. 
Қумлоқ тупроқ қуруқ ҳолатда бармоқлар билан босилганда осонгина 
парчаланадиган палахса ва кесаклар ҳосил қилади. Лой қилинган қумлоқ 
тупроқ намунасини думалоқлаш мумкин, аммо ип қилиб эшиб бўлмайди. 
Енгил қумоқ тупроқлар қуруқ ҳолатида думалоқ шаклдаги кесаклар 
ҳосил қилади, бармоқ билан кучсиз эзганда ҳам бу кесаклар майдаланиб 
кетади. Лой намунасини думалоқлаш, йўғонлиги тахминан 3 мм ли чилвирга 
айлантириш мумкин. Чилвирни ҳалқа қилиб букмоқчи бўлсак, у қисмларга 
бўлиниб кетади. 
Ўртача қумоқ тупроқлар қуруқ ҳолатда бурчаклари, қирралари ва ѐқлар 
яққол ифодаланган агрегатларни ҳосил қилади. Агрегатларни бармоқлар 
билан катта куч ишлатиб бўлиш мумкин. Тупроқнинг лой қилинган 
намунасини думалоқлаш, ип қилиб чилвирга айлантириш, бу чилвирни ҳалқа 
қилиб букиш мумкин. Бунда ҳалқанинг ташқи томони ѐрилади. 
Оғир қумоқ тупроқларнинг агрегатлари куб ѐки призма шаклида ва 
қаттиқ боғланган бўлади. Уларни бармоқлар билан майдалаш қийин ѐки 
умуман мумкин эмас, нам ҳолатда жуда пластик бўлади. Тупроқнинг лойли 
наунасини думалоқлаш, ингичка чилвирга айлантириш, чилвирни ҳалқа 
қилиб букиш мумкин. Бунда ҳалқа ѐрилмайди. Ён томондан босиб 
сиққандагина ҳалқа ѐрилади. 
Соз тупроқ қуруқ ҳолатда жуда бириккан бўлади. Соз тупроқлар 
агрегатлари механик таъсирларга жуда чидамлиги билан ажралиб туради. 
Шудгордаги соз тупроқ палахсаларини майдалаш қийин. Тупроқ чанг ҳосил 
қилишга мойил, қуриганда эса ҳамма томони ѐрилиб кетади. Пичоқ ѐки 
белкурак билан кесилган жойи ялтирайди. Бундай тупроқларнинг лойли 
намунаси жуда пластик бўлиб уни, ингичка чилвирга айлантириш, чилвирни 
эса ҳалқа ва «саккиз» га ўхшаш кўринишида букиш мумкин. Бундай ҳалқани 
ҳатто ѐн томондан қисганда ҳам ѐрилмайди. 
Тупроқ қўшилмаси. 
Тупроқ пайдо бўлиш жараѐнига ҳеч қандай алоқаси 
бўлмаган, кейинчалик сиртдан қўшлиб қолган, тоғ жинси парчаси ҳамда 
органик қолдиқлар сингари моддалар тупроқ қўшилмаси дейилади. 
Ҳайвонларнинг суяги, ўсимликларнинг қолдиғи кабилар биологик 
қўшилма ҳиисобланади. Тош, шағал кабилар эса минерал қўшилма бўлади. 
Булардан ташқари, уй-рўзғор асбобларининг синиқлари (сопол, чинни, ойна 

---