Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
105 
гидрогеологик шароитларга қараб кирим ва сарф қисмлари ўзгариши билан 
сув баланси ҳам ўзгариб туради. 
Суғориладиган тупроқнинг сув баланси бериладиган сув миқдори 
(кирим) ва сарф қисмларидан ташкил топади. Кирим қисмига экинлар 
суғориладиган сув, ер ости сувлари, ѐғин сувлари ва бошқа участкалардан 
оқиб келадиган сувлар киради. Сарф қисми транпирация, буғланишга, 
тупроққа сингишга, ер ости сувлари билан қушилиб кетиш ва бошқа 
майдонларга сарф бўладиган сувдан иборат. 
Тенгламадаги барча миқдор курсаткичлари мм билан ифодаланади. Сув 
баланси исталган давр учун тўзилиши мумкин, аммо кўпинча йиллик сув 
балансидан фойдаланиш қулайдир. Агар тупроқдаги ички сувнинг оқиб 
келиши билан оқиб кетишини баробар деб олинса, тупроқ сув балансини 
қуйидаги, соддалаштирилган формуладан фойдаланиб ҳисоблаш қулай: 
В
1
- В
о
Қ О
с
- Р
д 
бунда: В
1
ва В
о 
курсаткичлари аввалги формулада берилган; О
с
- 
атмосфера ѐғинларининг умумий миқдори; Р
д
- сарф бўлган намнинг умумий 
миқдори (эвакотранспирация, сизот сувларига оқиб кетадиган сувнинг 
умумий йиғиндиси). 
Табиий-иқлим ва бошқа шароитларга кура давр охиридаги сув заҳираси 
(В
1
) - маълум конкрет йил кўзатишларида дастлабки (В
о
) - заҳирасига 
нисбатан кўп ѐки оз бўлиши мумкин. Сув баланси табиий шароитлар ва 
сунъий факторлар таъсирида йил давомида ўзгариб туради. Агар йил охирида 
тупроқда сув заҳираси кўпайса, сув баланси мусбат, аксинча - камайса 
манфий бўлади. Тупроқдаги нам кирими ва сарфи баробар булса, сув баланси 
нолга тенг бўлади. 
Демак, ҳар бир конкрет район шароитида тупроқнинг сув балансини 
урганиш катта амалий аҳамиятга эга. 
7.4. ТУПРОҚНИНГ СУВ РЕЖИМИ, УНИ БОШҚАРИШ ВА 
ЯХШИЛАШ ТАДБИРЛАРИ
Тупроқда сувнинг тупланиши, унинг ҳаракати ва физик ҳолатининг 
ўзгариши, тупроқ қатламларида ушланиб турилиши ҳамда сарфи каби барча 
ҳодисалар йиғиндисига 
тупроқнинг сув режими
дейилади. Бу ҳодисалар (сув 
режими элементлари) нинг миқдорий курсаткичлари (тупроқ нами 
ҳаракатининг асосий йуналиши ва тупроқ намлигининг ўзгариш чегараси) га 
кура тупроқ сув режимининг турли типлари юзага келади. Тупроқнинг сув 
режими миқдор жиҳатдан сув баланси орқали ифодаланади. Тупроқдаги 
мвайян сув режимининг юзага келиши сув балансининг кирим ва сарфи 
қисмлари билан боғлиқ. Бу эса ўз навбатида жойнинг иқлим шароитлари, 
ўсимликлари, тупроқ-грунтларнинг сув хоссаларига, рельеф шароитларига, 
сизот сувларининг чуқурлигига ва тупроқдаги доимий мўзлаган қатлам 
таъсирига ҳамда инсонларнинг ишлаб чиқариш фаолиятига боғлиқ. 
Тупроқнинг сув режими ва унинг типлари ҳақидаги таълимот асосчиси 
академик Н.Г.Висоцкийдир. У сув режимининг ювиладиган (пермацид), 
даврий ювиладиган, ювилмайдиган (импермацид) ва терлайдиган 

---