Тупроқшунослик асослари

 
27-расм. Тупроқ намлигининг агрегатлар чидамлигига таъсири.
 
7.3.ТУПРОҚНИНГ СУВ БАЛАНСИ 
1. Сув баланси тупроққа келиб тушаѐтган ва ундан чиқаѐтган сув сарфи 
миқдори билан белгиланади. Сув баланси мвайян территорияларда 
тупроқнинг маълум қатлами учун ҳисоблаб чиқарилади. Агрономик нуқтаи 
назардан ўсимликларнинг илдизи тарқалган тупроқ қатлами (0,5-1 м) учун 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
103 
сув балансини ўрганиш энг мақбул ҳисобланади. Тупроқда тўпланадиган 
сувнинг муҳим ва асосий манбаи атмосфера ѐғинларидир. Бу ѐғинларнинг 
ҳаммаси ҳам ер юзасига тушиб, тупроққа сингмайди. Яхши булиқ бўлиб 
ўсадиган ўсимлик қоплами юзасида 2-3 мм га қадарли ѐмғир сувлари 
ушланиб қолиниши мумкин. Одатда бир кеча кундўзда 5 мм дан кам 
ѐғадиган ѐмғир суви тупроқ юзасини жуда оз миқдорда намлайди. Ана 
шундай намни ўсимлик кам ўзлаштира олади ва тупроқ тез буГлатиб 
юборади. Йиллик миқдорига нисбатан кам самарали ѐғинлар миқдори 
кўпинча 30-40 фоизни ташкил этади. Аксарият майдонларда ерга тушаѐтган 
атмосфера ѐғинлари қор шаклида бўлади. Қатор районларда ердаги сувнинг 
бу манбаи муҳим аҳамиятга эга. Чунки қиш давомида тушадиган ѐғинлар 
барча мавсумдагига нисбатан кўп. Шимолий районларда барқарор 
сақланадиган қор қоплами ўртача 60 см га етади. Сизот сувлари яқин 
жойлашган шароитда капилляр йўллар орқали кўтарилаѐтган сув ҳам 
тупроқдаги қўшимча нам манбаи ҳисобланади. Тупроқнинг юқори 
қатламлари, шунингдек сув буғларининг конденсацияси (қуюқлашуви) 
ҳисобидан тўпланадиган нам билан ҳам бойиб боради. Сув буғларининг 
конденсацияси одатда ҳаво ва тупроқ ҳарорати юқори бўлган шароитда юзага 
келади. Конденсация сувлари, айниқса чўл зонасининг қумли ва шағалли 
тошлоқ ерларида кўп тўпланиб тупроқдаги нам заҳирасининг муҳим 
қисмидир. Б.П.Орлов маълумотича, Қарши чўлидаги қумли тупроқларда 
конденсация сувлари миқдори йилига ўртача 60 мм ни ташкил этади.
Тоғ ѐнбағирларининг пастки қисмларида тупланадиган сув ҳам, 
қўшимча нам ҳисобланади. Нам тўпланишида тупроқнинг ички оқими, яъни 
сув тўсар қатлам юзасидан нишаблик бўйлаб ҳаракат этаѐтган сув ҳам сув 
заҳирасини ҳосил қилади. Суғориб деҳқончилик қилинадиган районларда 
табиий шароитлардан ташқари, Суғориш натижасида тупроқда нам кўп 
тупланади. Бу нам тупроқдаги намнинг сунъий тупланадиган манбаидир.
2. Тупроқдаги намнинг сарфи. Тупроқ юзасига тушадиган ва сингиб 
тупланадиган нам асосан қуйидаги омиллар: 1) сувнинг юза оқими ва тушган 
қорнинг учириб олиб кетилиши; 2) тупроқнинг ички сув оқими; 3) тупроқдан 
намнинг 
буғланиши; 
4) 
ўсимликлардан 
намнинг 
буғланиши, 
(транспирацияси) натижасида сарф бўлади. Атмосферадан тушадиган сув 
нишаб жойларда сингиб кетишга улгурмаган вақтда, юза оқим юзага келади. 
Юза оқим натижасида сувнинг тупроқдаги сарфи жойнинг қиялигига, 
тушаѐтган ѐғин интенсивлигига, тупроқнинг сув ўтказувчанлигига ва 
ўсимликлар қопламига боғлиқ. Қорнинг очиқ жойлардан шамол таъсирида 
учирилиб кетилиши натижасида кўп нам йуқолади. Айниқса урмонлари кам 
бўлган ва рельефи нотекис районларда бу ҳодиса жадаллашади. Иҳота 
дарахтзорлари булмаган далалардан, баъзан 50 фоиздан кўп қор учирилиб 
олиб кетилади. Тупроқдаги сувнинг ички оқими, яъни нишаблик буйича 
тупроқ қатламларидаги сувнинг оқиб кетиши натижасида ҳам анча нам 
йуқолади. Қуруқ келган йилларнинг баҳор мавсумида, унинг қиммати 10-20 
мм ни, серѐғин йилларда (баҳор, ѐз даврларида) 150 мм ни ташкил этади. 
Тупроқдаги намнинг энг кўп сарфланиши тупроқ юзасидан буғланиш (физик 

---