Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
104 
буғланиш) ва ўсимлик қоплами орқали буғланиш (транспирация) натижасида 
юзага келади. Ўсимликлар орқали буғланишни 
фойдали
, физик буғланишни 
эса фойдасиз буғланиш дейилади. Ўсимлик қоплами бўлган тупроқ 
юзасидаги физик буғланишни транспирация ва ўсимликларнинг ер юзаси 
органларидан бўладиган буғланиш миқдорини алоҳида аниқлаш қийин 
бўлганидан, одатда буғланишнинг умумий миқдори аниқланади ва унга 
эвакотранспирация
дейилади. 
Физикавий буғланиш натижасида тупроқ 0-20 см қалинликкача қурийди, 
қурғоқчилик йилларида 0-40 см ва ҳатто 0-50 см ни ташкил этади.
Физик буғланиш ўсимлик қопламига боГлик. Ўсимликлар яхши ва қалин 
усадиган майдонларда тупроқдаги нам кам буғланади. Ғалла экилган 
далаларда ѐздаги физик буғланиш умумий буғланишнинг 40-70, чопиқ талаб 
экинлар бўлганда 70-80 ва ўт-уланлар яхши ривожланган майдонларда эса 
10-20 фоизни ташкил этади. 
Транспирация натижасида тупроқдаги намнинг анча қисми сарфланади. 
Тупроқдан буғланиб кетаѐтган умумий намнинг деярли ярми ўсимликларга 
тўғри келади. Айниқса вегетация даврида физик буғланишга нисбатан 
ўсимликлар анча кўп нам буғлантиради. Суғориладиган ва тупроқда нам 
тупланадиган шароитда яхши ривожланган ўсимлик қоплами бир кеча 
кундўзда 10 ммгача намни буғлантириши мумкин. Суғорилмайдиган 
жойларда, бу курсаткич, ниҳоятда кам (мм нинг ундан бир улуши) бўлади. 
Г.Н.Висоцкий йиллик ѐғин миқдорининг умумий йиғиндиси ва шу даврдаги 
буғланиш курсаткичларини таққослаб, турли табиий зоналар учун тахминан 
намланиш коэффициенти (НК) ни аниқлаган. НК – мвайян даврда ѐғинлар 
умумий миқдорининг буғланиш йиғиндисига бўлган нисбати. Олим 
курсатишича, НК урмон зонасида - 1,33, урмон-даштда - 1,00, даштда - 0,67, 
қуруқ дашт зонасида - 0,33 га баробар. 
3. Намнинг кирими ва сафига кура тупроқнинг сув баланси А.А.Роде 
буйича қуйидагича формула асосида аниқланиши мумкин: 
В
1
-В
0
* (О
сп
+ ПГВ + ПП
р
+ВПП
р
+ К) - (И+Д+ОГВ+П
о
+ПВО) 
бунда: В
0
- давр бошида тупроқдаги нам заҳираси, В
1
- урганилаѐтган 
давр охирида тупроқдаги нам заҳираси; О
сп
- тупроқ юзасига тушадиган 
ѐғингарчилик миқдори; ПГВ - сизот сувларидан тупроққа келадиган нам 
миқдори; ПП
р
- урганилаѐтган майдонда тупроқ юзасига келадиган сув оқими 
миқдори; ВПП
р
- шу тупроққа сизиб келадиган ички нам оқими миқдори; К - 
атмосферадан тупроққа кирадиган ва конденсатланадиган буГсимон нам 
миқдори; И - тупроқдан физик буғланадиган нам миқдори; Д - деcукция - 
тупроқдан ўсимликлар суриб оладиган сув миқдори (сув баланси тўзилаѐтган 
давр учун); ОГВ - тупроқдан сизот сувларига оқиб ўтадиган сув миқдори; ПО 
- сувнинг юза оқими миқдори; ПВО - тупроқдаги ички сувнинг оқиб кетиш 
миқдори. Суғориладиган деҳқончилик районларидаги тупроқлар учун, бу 
формуланинг кирим қисмига Суғориш туфайли тупланадиган сув миқдори 
ҳам қушилади. Суғориладиган тупроқларнинг сув баланси умуман Суғориш 
режимига таъсир қилади: иқлим зоналари, гидромодуль районлар ва 

---