Тупроқшунослик асослари

 
 
 
 
 
 
 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
188 
 
33-жадвал 
Б
ўз тупроқлар минтақасидаги гидроморф тупроқларнинг баъзи 
агрохимик кўрсаткичлари. 
Тупроқ ва 
намуна олган 
жойи, номи
Чуқур-
лиги, см. 
Гумус, 
фоиз 
Азот, 
фоиз 
Фосфор 
Калий 
умумий, 
фоиз 
харакат-
чан, 
мг/кг. 
умумий, 
фоиз 
харакат-
чан,
мг/кг 
Суғориладига
н аллювиал-
ўтлоқ тупроқ, 
Зарафшон 
водийси 
0-37 
2,00 
0,159 
0,15, 
15,0 
Аниқ-
лан-
маган 
330 
44-54 
1,73 
0,124 
0,14 
3,5 
280 
80-90 
1,05 
0,065 
0,13 
3,1 
150 
108-122 
0,95 
0,063 
0,12 
1,0 
270 
Аллювиал 
ўтлоқ-воха 
тупроқ, 
Геджиген 
водийси 
0-20 
1,64 
0,100 
0,17 
30,0 
2,72 
496 
20-32 
1,46 
0,120 
0,16 
14,0 
2,72 
415 
32-54 
0,66 
0,053 
0,14 
7,0 
2,72 
397 
54-103 
0,52 
0,052 
0,14 
3,1 
2,14 
320 
108-150 
0,32 
0,030 
0,12 
Юки 
1,84 
120 
Аллювиал 
ўтлоқ-воха 
тупроқ, 
Чирчиқ 
водийси 
0-28 
1,69 
0,120 
0,30 
31,2 
3,20 
200 
30-40 
0,57 
0,060 
0,26 
10,4 
3,38 
185,5 
50-60 
0,51 
0,050 
0,25 
7,2 
3,51 
142,1 
70-80 
0,47 
Аниқ-
ланма-
ган 
0,23 
5,2 
3,25 
96,4 
160-170 
0,15 
Аниқ-
ланмаган 
4,6 
Аниқ-
ланма-
ган 
72,3 
 
Аллювиал ботқоқ-ўтлоқи тупроқлар 
Ботқоқ-ўтлоқли тупроқлар сизот суви юзада (0,7-1,2м) бўлган қайир 
устки террасаларининг пастлик жойларида тарқалган. Бу тупроқларнинг 
юқори қатлами ва тупроқ она жинси ўтлоқли тупроқларга қараганда механик 
таркибининг оғирилиги билан фарқ қилади. Водийларнинг тоғ ости 
қисмидаги ўтлоқли тупроқлар каби, ботқоқ-ўтлоқли тупроқларнинг тагида 
хам шағал жойлашади, тоғлардан узоқда эса қум-маида заррачали аллювий 
ѐтади. Оч тусли бўз тупроқлар минтақасида бу тупроқлар одатда шўрланган, 
типик ва тўқ тусли бўз тупроқлар минтақасида эса шўрланмаган. Ўсимликлар 
бу тупроқда ўтлоқли тупроқлардагига қараганда яхшироқ ривожланган. 
Доимо сернам бўлганидан аллювиал ботқоқ-ўтлоқли тупроқларда ўсимлик 
қолдиқлари кўпинча анаэроб шароитда парчаланади. 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
189 
Бу эса тупроқларда гумуснинг кўп бўлиши ва глейли қатламнинг 
юзароқ жойлашишини белгилайди. 
Мазкур тупроқларда ўтлоқлар ўсиб, зич ва қалин чим хосил қилади. 
қорамтир-кул ранг ва хатто қора рангга эга бўлиб, майда увоқли 
тузилмалидир. 
Гумус миқдори чимли қатламда кўп, чим ости қатламда эса кескин 
камаяди. Бу тупроқларда азот хам, фосфор хам кўп, лекин фосфор 
ўсимликлар кам ўзлаштира оладиган темир бирикмалари (вивианит ва 
бошқалар)да учрайди. Бу тупроқларнинг бетида ѐки бетига яқин қаватида 
одатда карбонатлар кўп бўлади. 
Ботқоқ-ўтлоқли 
тупроқларнинг 
асосий 
қисми 
дехқончиликда 
ўзлаштирилган. Пахта, беда, маккажўхори экиш, боғ ва токзорлар барпо 
қилиш учун ( 1,-1,5 м) дренажлар қазиб бу тупроқлар қуритилади. Шоли 
экилганда дренажлар қазилмаса хам бўлади. Ботқоқ ўтлоқли тупроқлардан 
узоқ вақт давомида суғориб фойдаланилганда юқори қатламларда гумуси 
камайиб кетади, тупроқ устки қисмининг тузилмаси ѐмонлашади ва 
кўкимтир-кул ранг агроирригацион қатлам пайдо бўлади. 
Суғориладиган ботқоқ-ўтлоқли тупроқларда микроорганизмлар кўп, 
лекин ўтлоқли тупроқлардагига айниқса бўз тупроқлардагига қараганда 
уларнинг биологик гумуси 1,5-2,5 % камдан-кам холларда 3%га етади. Бу 
тупроқларда азот кўп, улар нитрификация қатламларида кўп бўлиб, ундан 
пастга эса унинг миқдори механик таркибига кўра ўзгаради. Глейли 
қатламларида фосфор кўп бўлади. Ботқоқ ўтлоқли тупроқларда харакатчан 
фосфор миқдори ўтлоқли тупроқлардагига қараганда анча кам. Шунинг учун 
бу тупроқларга фосфорли ўғитлар солиш яхши самара беради. 
Тупроқнинг хажм оғирлиги юқори қатламлардан пастга томон орта 
боради. Шунга кўра, ғоваклик тупроқнинг юқорисида (62%)дан пастга (49%) 
камаяди.