Тупроқшунослик асослари

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
186 
тупроқлари тез-тез сув босиб турганлигидан ва улар мураккаб мелиорацияни 
талаб қилганидан суғориладиган дехқончиликда фойдаланилмайди. 
13.2.Бўз тупроқлар минтақасининг гидроморф тупроқлари 
Бўз тупроқли минтақада гидроморф қайир-аллювиал, чимли ўтлоқли, 
ботқоқ-ўтлоқли ва ботқоқ тупроқлар дарѐларнинг қуйи террасаларида, 
ѐйилмаларнинг чеккаларида, ѐйилмалар орасидаги пастликларда ва тоғ 
остидаги қияликларнинг қуйи қисмларида кенг майдонларни эгаллайди. 
Оч тусли бўз тупроқлар жойлашган ерларда улар кўпинча шўрланган, 
типик ва тўқ тусли бўз тупроқлар тарқалган худудларда суғориладиган 
дехқончилик ривожланган. Бу минтақадаги барча гидроморф тупроқларнинг 
ўзига хос хусусияти шуки, улар чўл минтақасидаги гидроморф тупроқларга 
нисбатан барқарор намланиш режимига эга. Бўз тупроқли минтақада сизот 
сувларининг сатхи мавсум давомида кескин ўзгармайди, шунга кўра 
тупроқнинг намлик режими кам ўзгаради. Ёзнинг у қадар иссиқ эмаслиги, 
қиш-бахор ойларида ѐғин-сочиннинг кўп бўлишидан ўсимликлар яхши 
ривожланади. 
Қайир-аллювиал ўтлоқли тупроқлар дарѐларнинг қайирларида ва 
тошқин вақтида сув босадиган ерларда унча катта бўлмаган майдонларни 
эгаллайди. Бу тупроқлар хам, чўл минтақасидаги қайир-аллювиал тупроқлар 
каби, асосан енгил механик таркибли қатламли чўкиндиларда ривожланган. 
Морфологик тузилиши, кимѐвий ва физикавий хоссаларига кўра, бу 
тупроқлар чўл минтақасидаги шундай тупроқлардан кескин фарқ қилмайди. 
Кўрик ва суғориладиган аллювиал ўтлоқи тупроқлар 
Бу тупроқлар Сирдарѐ хамда унинг ирмоқлари-қорадарѐ, Норин 
водийлари, Чирчиқ, Охангарон дарѐлари водийларида, Зарафшон, қашқадарѐ, 
Сурхондарѐ водийларида катта майдонларни эгаллайди. Тоғларнинг яқинида 
ва тоғ олди минтақаларида бу тупроқлар қатлами қумоқ ва соз ѐтқизиқларда 
ривожланади. Бу ѐтқизиқларнинг тагида (0,5-2м чуқурликда) шағал ѐтади. 
Сизот сувлар ер юзасидан турлича чуқурликда (1-3м) жойлашиб, яхши оқиб 
чиқиб кетиши сабабли суви чучук бўлади. Шунинг учун типик ва тўқ тусли 
бўз тупроқ минтақалари доирасида тагида шағал ѐтган тоғлар яқинида ўтлоқ 
тупроқлар шўрланмаган. Оч тусли бўз тупроқ минтақасидаги Сирдарѐ, 
Зарафшоннинг ўрта оқими, қашқадарѐ, Сурхондарѐ дарѐларининг куйи 
оқимида сизот сувлари минераллашган хамда секин оқиб чиқиб кетиши учун 
бу тупроқлар шўрлангандир. 
Морфологияси. 
Қалинлиги 12-25 см, чимли қатлами тўқ кул ранг 
бўлиб, аниқ кўриниб турадиган майда увоқли сувга чидамли структурага эга 
«В» қатламида оч қўнғир кул ранг глейли қатлам ѐтади. Гумусли 
қатламининг умумий қалинлиги 60-80 см. Тўқ тусли ўтлоқли тупроқларда 
гумуси одатда 3-4 %. Гумусли қатламнинг пасида гумус миқдори кескин 
камаяди. Оч тусли ўтлоқли тупроқларнинг юқори қисмида гумус 1,5-2,5 фоиз 
бор (24 -жадвал). Пастга томон гумус миқдори камая боради. Тўқ тусли 
ўтлоқли тупроқларда 0,20-0, 25%, оч тусли ўтлоқли тупроқларда эса 0,08-

---