Тупроқшунослик асослари

13.6.ТАҚИР, ТАҚИРЛИ ВА ҚУМЛИ ТУПРОҚЛАР 
Тақир тупроқлар чўл зонасидаги лойиқали заррачалардан ташкил 
топган, ер бети ўсимликсиз ѐрилиб-ѐрилиб кетган полигонал бўлакчалардан 
иборат бўлади. Бу тупроқлар Ўрта Осиѐ ҳудудида Амударѐ ва Сирдарѐнинг 
қадимги аллювиал текисликларида, Қизилқум, Устюрт, Девхона каби 
қумликлар орасидаги пасттекисликларда катта майдонларни эгаллайди. 
Е.И Лобова., А.В Хабаровларни маълумотларига кўра Осиѐ ҳудудида 
тақир тупроқларнинг майдони 11,1 млн.га жумладан Ўзбекистонда тақир ва 
тақирли тупроқларни майдони 1,8 млн. Гектарни ташкил қилади. 
Тақирларни 
келиб 
чиқиши 
тўғрисида 
илк 
маълумотларни 
С.С.Неуструев ва И.П.Герасимов тақирларни ѐғин-сочинларни атрофлардаги

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
198 
дўнг-қияликларидан сувда лойқа билан оқиб келиб паст текисликларда 
йиғилиб лойқа тиниб ва вақтлар ўтиши билан лойқа чўкиб қолиши 
натижасида ҳосил бўлган тупроқ деб таъкидлайдилар. Бундай шароитда 
тақир тупроқлар юзасини шўрли сувлар босиб, гоҳ шўри ювилиб профили 
шўртоб шўрхоқли тақирларнинг чўл зонасидаги зонал тупроғи пайдо 
бўлишидаги фаразияларига мосдир. 
Тақир тупроқларнинг пайдо бўлишида асосий рол тақир профилининг 
ва хоссаларининг ривожланишида, улар пайдо бўладиган жинсларнинг 
механик таркибида майда заррачали (гилли) фракцияларнинг кўплигига 
боғлиқлигини такидлайдилар. 
Тақир тупроқларнинг асосий белгилари, уларнинг профилини ўзига хос 
тузилиши бўлиб, юзасининг қалинлиги 2-5 см бўлган қаттиқ зич полигонал-
ѐриқли қатқалоқдан иборат. Қуруқ ҳолда у йирик ковакли, жуда мустаҳкам 
қовушмали ва намланганда кучли кўпчиб, деярли сувни ўтказмайдиган бўлиб 
қолади. Қатқалоқ бети бироз дўнг бўлиб, кўк-яшил ўтлари кўп ўсганлиги 
таъсирида пушти рангда кўринади. Қатқалоқ қатлам остида қўнғир, қўнғир-
бўзғиш тусли бирмунча юмшоқ қатламли ѐки йирик тангасимон горизонт (А) 
бўлиб, қалинлиги 8-10 см, бу горизонтда туз кўп йиғилади ундан пастда 
структурасиз она жинсга ўтувчи ва қалинлиги 30-40 см бўлган (В) горизонти 
жойлашган. Умуман тақирларнинг қатлами ҳар-хил механикавий таркибли 
қатламдир.