Тупроқшунослик асослари

Классификацияси. 
Сур-қўнғир тусли тупроқлар икки типчага: 
карбонатли типик сур-қўнғир тусли ва оз карбонатли сур-қўнғир тусли 
тупроқларга бўлинади. 

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
195 
Карбонатли типик сур-қўнғир тусли тупроқ Турон пасттекислигининг 
ғарбий чўлларида ва Устюрт баланд текислигида кенг тарқалган. Оз 
карбонатли сур-қўнғир тусли тупроқлар эса қўшни Қозоғистон 
Республикасининг Бетлакдала баланд текислигининг шарқида ва балхаш 
атрофида тарқалган. Сур-қўнғир тусли тупроқлар типи термик режимлари ва 
ривожланиш шароитига кўра ҳозирги вақтда 3 типчага бўлинади: 
1.
Музлайдиган жуда илиқ, сур-қўнғир тусли чўл тупроқлари 
Ўзбекистонни марказий Устюрт, Қизил қум қисмида учрайди. 
2.
Қисқа муддатли муслайдиган субтропик сур-қўнғир тусли чўл 
тупроқлари, Устюрт, Қизил қумнинг жанубий қисми ва Фарғона 
водийсининг тоғ олди текисликларида жойлашган. 
Морфологик тузилиши. 
Сур-қўнғир тусли тупроқларнинг генетик 
қатламлари бир-биридан кескин фарқ қилади. Тупроқ юзаси қалинлиги 1-3 
см, баъзан 5 см қалинликдаги оч тусли уваланиб кетадиган ғовак қатқалоқ 
билан қопланган. Бу қатқалоқларда баъзан чогиртош ѐки қум ѐпишган 
бўлади. Қатқалоқ остида оч сур тусли қўнғир тангасимон ғовак қатлам 
жойлашган, бу қатламни қалинлиги 10-12 см бу қатламнинг тагида анча 
зичлашган, қизғиш қўнғир тусли 15-20 см қалинликдаги генетик қатлам 
ѐтади. Ниҳоят 40-50 см чуқурликда ―В‖ қатлам оч қўнғир ѐки жигарранг 
тусдаги, зичланган ва увоқли структурали қават ѐтади. Бу қатламнинг 
механикавий таркиби анча оғир, унда майда заррачага бой коллоидлар бор. 
Баъзан бу қатламларда карбонатларнинг оқиш доғлари учрайди. Бу 
қўрсаткичлари сур-қўнғир тусли тупроқларга хос бўлган қалин гипсли 
қатлам бошланиб, унинг остида эса тупроқ ҳосил қилувчи она жинс берч 
ѐтқизиқ ѐки тошлоқ ѐтади. 
Ўзбекистон Устюрт, Қизилқум, Шеробод водийсида ҳудудларда 
тарқалган шўртобланмаган сур-қўнғир тусли тупроқларнинг профилининг 
қалинлиги 60 см га қадарли бўлиб, қатқалоғи 4-5 см дан ошмайди, тангачали 
қатламли горизонти 12-19 см суқурликка етади.