Тупроқшунослик асослари

Тақирларнинг классификацияси. 
Тақир тупроқлар шўрланиш, намланиш характерига ва қатқалоғининг 
ривожланиш даражасига қараб икки типчага: типик тақирлар ва чўллашган 
тақирларга бўлинади. 
Типик тупроқлар: (сув ўтлари ўсадиган тақирлар) қуйидаги авлодларга: 
оддий тақир тупроқлар, шўрхоқли, шўртобсимон, шўртобсимон зич қуйма 
(хок), тақирлар юзасини босган ва эски партов тақирларга ажратилади. 
Оддий тақирлар 20-30 см чуқурликда 1 фоиздан кўп туз сақлайди, 
(шўрхоқсимон). Шўрхоқли тупроқларда туз бевосита қатқалоқ остида 
жойлашган бўлади. Шўртобсимон тақирларда туз анча чуқургача ювилган ва 
зич қатқалоқ ѐки қатқалоқ остки қатлами бўлади. Тупроқ эритмаси юқори 
ишқорий характерга эга. Чўллашган (лишайникли) тақирлар даврий равишда 
(ҳар йили эмас) сув босиб турадиган ер юзасида ривожланади.
Тақирларнинг таркиби ва ҳоссалари. 
Тақирлар асосан оғир механик таркибли гилли, соз тупроқлар 
жумласига киради. Тақирлар қатқалоғининг пастки қисми анча қум 
аралашган енгил механик таркиби билан характерланади. Заррачалар орасида 
майда қум фракциялари кўпроқ. Тақир қуриганда зичланади ва қатқалоқ 
ҳосил қилади. Тупроқ профилида кальцийга нисбатан магний оксидининг 
кўпроқ 
бўлиши, 
тупроқдаги 
гилли 
минералларнинг 
магнийли 
алюмосиликатларга бой эканлигини кўрсатади. 
Тақирларда гумус 0.5 чамасида бўлиб 0.4 дан 0.7 гача етади. Ўтмишда 
ўтлоқ тупроқлар билан қопланган тақирларда гумус миқдори 1-15 фоизни 
ташкил қилади. Гумус таркибидаги фульвокислота кўпроқ бўлиб С
ст
:С
фқ

---

ТУПРОҚШУНОСЛИК АСОСЛАРИ
199 
нисбати ўртача 0.4-0.5 га тенг. Эскидан суғориладиган тақир тупроқлари 
устида пайдо бўлган тақирларнинг гумусли қатлами анча кам (юпқа) бўлади. 
Тақир тупроқларида азот анча кам (0.03-0.06% ўртасида), лекин 
уларнинг углерод ва азотнинг 5-6% ни ташкил этади. Ялпи фосфор миқдори 
0.107-0.137 фоиз бўлиб, иссиқлик ўзлаштирадиган ҳаракатчан фосфор 
тупроқнинг усти қатламида кўпроқдир. Карбонатлар тупроқ қатлами бўйича 
деярли бир хил миқдорда тарқалган бўлиб, пастки (50-60 см) горизонтларда 
бироз кўпаяди. 
Тақирлар ҳам ҳар хил даражада шўрлангандир, кўпинча қатқалоқ 
тагидаги қатламлар шўрланишига чалингандир. Буларнинг шўрланиш 
даражаси бу қатламларнинг механикавий таркибига боғлиқ, яъни шунчалик 
юқори бўлади. 
Тақир тупроқларнинг шўрланиш типи кўпинчилик ҳолларда сульфат-
хлорид бўлиб, фақат Қарши чўлидаги тақирлар хлорид-сульфатлидир.