Tuproqshunoslik va geografiya

1.3. Zarafshon daryosi havzasining tabiiy va antropoen gidrografik tarmoqlari

Zarafshon daryosi Amudaryo va Sirdaryo havzalari o’rtasida joylashgan bo’lib, suvlilik darajasi jihatidan ulardan ancha kichik bo’lishiga qaramasdan, O’rta Osiyodagi yirik daryolardan biri hisoblanadi. Daryoning ushbu maqomi Zarafshon vohasida aholining zich joylashganligida, shuningdek, O’zbekiston hamda qo’shni Tojikiston Respublikalari xalq xo’jaligi tarmoqlarini barqaror rivojlanishida Zarafshonning ahamiyati katta ekanligida aks etadi.

O’rta Osiyo o’lkasining asosiy suv havzalaridan ajralib qolgan Zarafshon orografik belgilari va gidrografik tuzilishiga ko’ra, Orol dengizi havzasiga, aniqrog`i, Amudaryo havzasiga tegishlidir.
Zarafshon daryosi Turkiston, Zarafshon va Oloy tog` tizmalari birikkan joy – Mastchoh tog` tugunidagi Zarafshon muzligidan Mastchohdaryo nomi bilan boshlanadi. Mastchohdaryoning boshlanish joyidan qariyb 189 km quyida, unga chapdan Fandaryo qo’shiladi va daryo Zarafshon nomini oladi. Unga doimiy qorliklar, muzliklar va buloqlardan boshlanadigan 4200 ga yaqin irmoqlar suv beradi.
Zarafshon daryosi havzasining orografik belgilarini hisobga olgan holda uni ikki qismga tog`li va tekislik qismga bo’lish mumkin. Zarafshon havzasining tog`li qismi asosan qo’shni Tojikiston Respublikasida joylashgan bo’lsa, uning quyi qismi O’zbekistonda joylashgan.
Zarafshon daryosi havzasi tog`li qismining tabiiy gidrografik tarmoqlari shu hududda nisbatan zich joylashgan daryolar, soylardan hamda, asosan, morena va qulama kelib chiqishli ko`llardan iborat.
Zarafshon daryosi Ko’ksuv (Mastchoh) tog` tugunida joylashgan Zarafshon muzligidan boshlanib, Amudaryoga 20 km yetmasdan, Sandiqli va Eshakchi qumlari orasiga singib ketadi. Shu masofada uning uzunligi 877 km, havzasining maydoni 41 860 km. kv. Shundan faqat 17710 km.kv. bo’lgan tog`li qismidagina oqim hosil bo’ladi. Bunda Zirabuloq–Ziyoviddin tog`lari hisobga olinmagan. Zarafshon havzasida o’rtacha yillik suv sarfi 190 m³/s yoki 5 985 mln m³ oqim hajmiga teng bo’ladi.
Zarafshon daryosi o’zining yuqori oqimida Mastchohdaryo nomi bilan boshlanadi. Mastchohdaryo Ayniy qishlog`i yaqinida chap tomonidan oqib keladigan Fandaryo bilan qo’shilgach, daryo Zarafshon nomini oladi. Zarafshon daryosi tog`li qismida 200 ga yaqin irmoqlarni qo’shib oladi. Bu irmoqlar orasida eng yiriklari Mastchohdaryo hamda chapdan qo’shiluvchi Fandaryo, Kishtutdaryo va Mag`iyondaryolardir. Zarafshon daryosining Panjikent shahridan o’tgandan keyin birorta ham doimiy oqadigan irmog`i yo’q.