Tuproqshunoslik va geografiya

2.2.Xalqaro stratigrafik jadvalni yaratish tarixi.
Xalqaro stratigrafik jadvalni yuqori tabaqalari (eratema sistema bo’lib) tabiiyligi haqidagi tushunchalar XVIII asrda paydo bo’ldi. Ammo u vaqtda tadqiqotchilar hali organik qoldiqlarning ulkan ahamiyatini tushunib etmagan va jinslar tvrkibini, faunaning tarqalish xususiyatlarini, stratigrafik tanaffuslar va nomuvofiqlarga tayanishgan.
Eratema. Fanterazoyning uchga bo’linishini birinchi marta Germaniya kesmalarini o’rganish misolida A. Verner tomonidan taklif etilgan bo’lib, bunda u birlamchi va oraliq (kembriy –devon) hamda flestli tog’ jinslarini «birinchi suv» qoplamasini (karbon-bo’r) va ikkilamchi suv qoplamasini ajratgan. D.J Fillips 1841-yili o’sha vaqtda organik qoldiqlarga ega bo’lgan barcha ma’lum qatlamlarni paleozoy, mezozoy va kaynazoy qatlamlarga bo’linishini taklif etgan. Fillipsning bu taklifi barcha tadqiqotchilar tomonidan qabul qilingan va hozirgacha o’z ahamiyatini yo’qotmagan.
Sistema, bo’lim. Yevropa kesmalari bo’yicha yig’ilgan ma’lumotlarni umumlashtirish orqali Ommalius, Allua 1831-yili A. Vernerning birinchi suv qoplamasini alohida sistemalarga bo’lgan. 1839-1854-yillari karbon (toshko’mir), devon, silur va kembriy sistemalarini Z.I.Murchison tomonidan ajratilgan L.Nauman va M.Grerneslar tomonidan uchlamchi davr yotqiziqlarining pastki qismi paleogenga va ustki qismi neogenga ta’luqliligi asoslangan.
Shunday qilib XIX asrning ikkinchi yarimida xalqaro stratigrafik jadvalni birinchi varianti yaratildi. Yirik toyifalarni ajratishda tadqiqotchilarning tarixiy geologik tamoyiliga tayanganligi diqqatni jalb etadi.
Yarus va zona Stratigrafik jadvalning asosiy quyi tabaqalari hisoblanadi. Yaruslar haqidagi tushuncha adabiyotga birinchi marta XX asrning o’rtalarida A.D.Orbinn tomonidan kiritilgan. U tomonidan geografik nom berilgan 27 yarus ajratilgan. Yura va bo’r tizimlari eng aniq va batafsil tabaqlangan va ularda 17 qavat ajratilgan. Bunday bulinish oganik qoldiqlarning uchrashiga asoslangan.
Stratigrafik jadvalni eng past toifasi bo’lib zona hisoblanadi. F.D.Orbinn va A. Otrellar zamonidan boshlab zona deganda quyi toifadagi fauna kompleksi turlari, ba’zan avlodlar bilan xarakterlangan yotqiziqlar tushinilgan.
Kesmalarning zonali tabaqalanishi A. Opeldan boshlangan. Olim tomonidan Yaruslarni alohida zonalarga ajratish me’zonlari ishlab chiqilgan va ular etakchi organik qoidalari nomi bilan atalgan. A.Oppelning tadqiqotlari Ch.Darvinning organik dunyoning betakror evolyutstiyasi haqidagi xulosalaridan ustun bo’ldi, lekin Stratigrafiyadagi zonalli tamoil muallifining uzi buning juda muhimligini tasavvur kilmagan edilar.
F.Oppelning ishlari Stratigrafiyaning rivojlanishida ulkan ahamiyatga ega. Umumiy Stratigrafik jadvalni tavsiflashda ko’p tatqiqotchilar tomonidan tan olingan. Yaruslar va zonalar hali global Stratigrafik tabaqalar darajasiga kutarilmagan va xalkaro jadval tarkibiga kiritilmagan. Ulardan kichik hududlarni kesmalarini tabaqalash va taqqoslashda foydalaniladigan mintaqaviy bo’lim sifatida saqlanib qolingan.
Shunday qilib, 19-asr oxirida xalkaro Stratigrafik shkalaning shakillanishi yakunlandi. Geologik kongressning Parijda o’tgan 7-sessiyasida (1900 yil) bu birinchi xalqaro Stratigrafik jadval tasdiqlangan. «Er po’sti mineral massasini» tabaqalash bir biriga tobe bo’lgan beshta Stratigrafik toifaga guruh, sistema, bo’lim, yarus va zonali ko’zda tutgan va ular quyidagi xronologik toifalarga mos keladi: Era, davr, epoxa, asr va faza. Xalqaro jadvalni muhokama kilish paytida uch nuqtai-nazar shakllanadi. Shulardan biri «Geologik xronograf» muallifi E.Renevedan boshlangan nuqtai nazar bo’lib jadvalni universal holda mintaqaviy jadvallar uchun ma’lum etalon deb tushungan.
Kongress xalqaro jadvalni tarixan qanday bo’lsa shunday foydalanish lozimligini tavsiya etgan. Unga hech bir o’zgartirishlar kiritmaslik ham tavsiya qilingan. Shunday qilib jadval Yevropa kesmalari tuzilishini mintaqaviy xususiyatlariga asoslangan etalon sifatida qabul qildi. Uni yaratishdagi bu tamoyil, uni har qancha o’zgartirishga harakat qilinmasin hozirgacha saqlanib kelinmoqda. 20-asrning 60-70-yillari Dunyo okeani havzasida yuzlab burg’u quduqlari qazish bilan olib borilgan tadqiqotlar natijasida turli rayonlardan tegishli yangi ma’lumotlar yig’ildi. Olingan ilmiy natijalardan foydalanildi. Shu davrda geologiyadagi paradigimlar o’zgardi. Uning fundamental asosini litosfera plitalari tektonikasi nazariyasi tashkil etdi.
Xalqaro Stratigrafik shkala, o’zining Stratigrafik tabaqalari muntzzamligini saqlagan holda muttasil mukammalashib bormoqda va unga aniqliklar kiritilmoqda. Xalqaro stratigrafik komissiya tomonidan amalda foydalanish uchun tavsiya etilgan, uning oxirgi varianti 2000-yilda Braziliyada o’tgan geologik kongressning navbatdagi sessiyasiga taqdim etilgan. Oldingi variantlarga nisbatdan yangilikning asosiy o’zgarishlari navbatda asosiy Stratigrafik tabaqa chinakkam xalqaro «Oltin qoziqlar» statusini olgan yaruslari chegaralariga qaratilgan. Ushbu shkalada Perm, Karbon, Silur sistemalariga va Proterazoy tabaqalanish sxemasiga tegishli o’zgartirishlar kiritildi.
Xalqaro Stratigrafik jadval butun yer shari uchun umumiy bo’lgan Stratigrafik tabaqalarni birlashtiradi. Bu tabaqalarni ajratishdagi me’zon sifatida tog’ jinslari va ularning majmualarida aks etgan yer po’sti va organik Dunyo rivojlanishidagi davriylik hodisasi sanaladi. Chegaralari izotop xronometriya usuli bilan belgilangan. Jadval bir vaqtning o’zida geoxronologik tabaqalar, (eon, era, davr, epoxa, asr, faza) va ularning xronosratigrafik muqobillari, (eonotema, erotema, sistema, bo’lim, yarus, zona) orasidagi vaqt munosabatlarini aks ettiradi.
Shunday qilib xalqaro Stratigrafik jadval o’zining mazmuni buyicha bir jinsli emas. Tarix qariga kirib borgan sari axborot yuqotilishi kuzatiladi. Natijada Stratigrafiya uchun imkoniyat kamayib boradi. To’rtlamchi davr shkalasining elementar tabaqalari, diapazoni yuzlab va o’nlab ming yillik, fanerazoy shkalasiniki 1-10 million yilni, Tokembriyniki esa yuzlab million yilni tashkil etadi. Bir vaqtning o’zida shkalaning bu uch qismi Stratigrafik tabaqalarni ajratishda o’zining yetakchi usullari bilan farq qiladi: Tokembriy uchun bosh usul bo’lib tarixiy – geolgiya, fanerazoy uchun-biostratigrafik va to’rtlamchi davr uchun esa iqlimiy Stratigrafik usul hisoblanadi.


2.3.Xalqaro geoxronologik (stratigrafik) jadval.
Geoxronologiya jadvali
(G. P. Gorshkov, Yu. A. Kosigin bo’yicha qo’shimchalar bilan 1970 — 1980)

Gruppagacha bo’lgai vaqt	Eralar (gruppa) nomi	Belgisi	Davrlar (sistema) nomi	Belgisi	Epoxa (asr) nomi	Belgisi	Organik dunyosi	Davom etgan vaqti mln. yil (har sistemaga)	Tog’ burmalanish stikli	Fazasi
Fanerozoy	Kaynozoy	KZ	Antropogen (to’rtlamchi)	Q	Hozirgi zamon	Q4	Bu davr boshlarida Erda odam paydo bo’ladi.	1,5-2
					Yuqori antropogen	Q
					O’rta antropogen	Q2	Hozirgi zamon o’simlik va hayvonot dunyosi tar.aqqiy etadi.		Alp burmalanishi	Ris.
					Quyi antropogen	Q1	Sut emizuvchilar, qush, baliq va hasharotlar rivojlanadi.	6 — 7 10 — 12
			Neogen	N	Pliosten Miosten	N2 N1	O’simliklardan yopiq urug’lilar, hozirgi zamondagiga yaqin hay­vonlar kelib chi­qadi va rivojlanadi. Odamsimon maymunlar umurtqasizlardan—plastinka jabralilar, qorinoyoqlilar rivojlanadi.			Valaxskiy Ronskiy ShtiriySovskiy
					Oligosten	Rz	Sodda sut emizuvchilar rivojlanadi va neogenga yaqinlashganda o’zgaradi.	11		Pireney
Fanerozoy	Mezozoy	MZ	Paleogen