Tuproqshunoslik va geografiya

Yotqiziqlar
Kaynozoy guruhi
Mezozoy guruhi
Paleozoy guruhi
Proterozoy guruhi
Arxey guruhi
Vaqtlar
Kaynozoy erasi (yangi era)
Mezozoy erasi (o’rta era)
Paleozoy erasi (qadimgi era)
Proterozoy erasi (eski era)
Arxezoy erasi (boshlang’ich era)
Geologik yotqiziqlarning xronologik bo’linishi, vaqtlar bo’yicha bo’linishi quyidagicha ifoda etiladi: Gruppa — era; Sistema — davr; Bo’lim — Epoxa; Yarus — Asr.
Geoxronologiya jadvaliga kirgan eralar, davrlar, epoxalar nomi biror joy, tog’, aholi nomi bilan yoki tog’ jinsining tarkibiga moslab qo’yilgan. «Paleozoy erasi» termini nomi 1837 yilda A. C. Sedjvik tomonidan, mezozoy va kaynozoy eralarining nomi 1841 yilda D. J. Filipps tomonidan berilgan. Bu uch erani ba’zan Fanerozoy deb ataladi.
Kembriy davri Angliyadagi qadimgi Uels grafligining nomidan, silur ham shu yerdagi qabila nomidan, devon davri Angliyadagi Devonshir grafligi nomidan olingan. Toshko’mir davri 1822 yilda shu davr qatlamida ko’mir ko’p bo’lganligi uchun, perm davri 1841 yilda G’arbiy Ural tog’idagi Perm shahri nomidan, yura davri G’arbiy Evropadagi Yura tog’ida aniqlanganligi uchun, bo’r davri shu davr yotqizig’i bo’r jinsiga boy bo’lgani uchun shunday nomlar bilan atalgan. Demak, qatlamlarning nisbiy yoshini aniqlashda har bir qatlamning tartib bilan yotishini, navbatini belgilab, ularning o’ziga xos nomlari bilan belgilangan ekan. Bu nomlar umumgeologik kongresslarda qabul qilingan, 48-52- betlardagi geoxronologiya jadvalida berilgan. Bu jadvalda yer qatlamlarining nisbiy va absolyut yoshini aniqlashga doir ma’lumotlar keltirilgan.
Nisbiy yosh aniqlash usuli yerning geologik yoshini real holda aniqlashga imkon bermaydi. Uning yordamida ayrim geoxronologik birliklarni ketma-ketligini aniqlash mumkin, lekin ularni yoshini (ming va mln yillar) aniqlash imkonini bermaydi.
Yer va tog’ jinslari yoshini radiogeoxronologik yoki mutloq yosh aniqlash usuli yordamida aniqlanadi.
«Mutloq yosh» atamasi «nisbiy yosh» ga nisbatan qo’llanilgan. Undan foydalanish qulay lekin bu atama to’g’ri emas. Har qanday olingan raqam ma’lum darajada xato bo’lib uni qayta tekshirishga to’g’ri keladi.
Hozirgi vaqtda tog’ jinslari yoshini yillarda ko’rsatish ayrim elementlarni radiaktiv parchalanishi asosida amalga oshiriladi. Shu usul yordamida yosh aniqlashga izotop, uni aniqlash usuliga-radiogeoxronologik yoki radiologik deb ataladi.
Shunga qaramay nisbiy geoxronologik usul stratigrafiyada asosiy usul bo’lib,200 yildan buyon mukammallashib kelmoqda. Olimlar XVIII asrdan boshlab tog’ jinslari yoshini «mutloq» aniqlash usulikasi ishlab chikmoqdalar.
Olimlar kimyoviy, tabiiy, geologik va biologik hodisalar va jarayonlardan foydalanib kelmoqda;
-Dunyo okeanida tuz to’planish tezligi,
-Akkumulyastiya, denudastiya tezligini baholash,
-Yer issiqligini sovish, yuqotishi,
-Turli guruh organizmlarining evolyustiyasi va boshqalar.
Lekin bu usullar yordamida yosh aniqlash ijobiy natija bermadi. Chunki yuqorida aytib o’tilgan jarayonlar doimiy tezlik bilan bo’lmaydi.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida geologik vaqt va yer yoshi haqidagi fikrlari notug’ri edi; Ko’pgina olimlar yer yoshini 40-100 mln yil deb ko’rsatardilar.
XIX va XX asrlarda radioaktiv elementlarni ochilishi, (A.Bekkerel, P. Kyuri va M. Kyuri-Sklodovskaya) geoxronologiyada yangi erani ochib beradi. Geologlar tog’ jinslarining haqiqiy yoshini aniqlash imkonini beradigan usulga ega bo’ldilar.
Per Kyuri (1859-1906) Franstuz fizigi 1898-yildan boshlab rafiqasi M.Sklodovskaya-Kyuri bilan birgalikda radioaktivlik hodisasini tekshira boshlagan. Poloniy va Radiy elementlarini kashf qilgan.