Tuproqshunoslik va geografiya

Radioaktiv parchalanish

Radioaktiv elementlarning izotoplpri	Oxirgi mahsulot	Yarim parchalanish davri
238U	206Rb	4.468
235U	207Rb	0.7038
232Th	208Rd	14.008
87 Rb	87 Sr	48.8
40 K	40Ar 40Ca	1.30 1.30
14 C	14N	5730 yil
3 H	2H	1265 yil

4. 
   ^{O’zbekistonda tog’ jinslari yoshini aniqlash.}
   

^{Janubiy Tyanshan strukturalari tokembriy va paleozoy jinslaridan tuzilgan. Radiologik aniqlangan yoshi 1600-1700 va 1750 million yoshga teng (Gneys, kristalli, slaneslar kvarstit va boshkalar). Yuqori tokembriy majmualari Qizilqum va Nurota tog’larida topilgan. O’rta osiyo hududida dastlabki Paleontologik – stratigrafik tadqiqotlarni o’tkazishga XIX asr boshlarida kirishilgan (G.D.Rolleonovskiy, I.B.Mushketov). Akademik Nalinofkin 1926-yil stratigrafiyaga oid ma’lumotlar beradi. N.Eshnazarov, N.E.Minakova, S.X.Mirkamolova, T.A.Sikstel va boshqalar.}
Yer po’stini tashkil qiluvchi qatlamlarning absolyut yoshini aniqlashda O’zbekiston Fanlar akademiyasi geologiya institutining ilmiy xodimlari olib borgan ilmiy tadqiqotlar muhim ahamiyatga ega. Bu sohada shu geologiya institutining direktori, geologiya va mineralogiya fanlari doktori, O’zbekiston Fanlar akademiyasining akademigi I.H. Hamroboev, geologiya-minerologiya fanlari nomzodi F.A.Asqarovlarning G’arbiy O’zbekistondagi magmatik jinslarning absolyut yoshini aniqlashlari yaxshi natijalar berdi. Magmatik jinslarning absolyut yoshi maxsus laboratoriyalarda juda puxta aniqlanadi. Olimlarning tekshirishi natijasida erishilgan muvaffaqiyatlar 4-jadvalda keltirilgan.

4-jadval
^{O’zbekiston geologik kartasi va Geoxronologik jadval}.

^Eonlar	^Eralar	^Davom etishi mln^.^yil	Davrlar	^Davom etishi mln^.^yil
^F a n e r o z o y	^Kaynazoy ^KZ	^65	^T^o’^rtlamchi-Q ^Neogen-N ^Paleogen-P	^1^,6 ^23.0 ^40,0
	^Mezazoy ^MZ	183	^B^o’^r-K ^Yura-J ^Trias-T	^79,0 ^69,0 ^35,0
	^Paleozoy ^PZ	322	^Perm-P ^Toshk^o’^mir-C ^Devon-D ^Silur-S ^Ordovik-O ^Kembriy-^E	^38,0 ^74,0 ^48,0 ^30,0 ^67,0 ^65,0
^Kriptozoy	^Proterozoy PR ^Arxey egasi AR			^2100 ^800

^{Ular kaliy-argon usuli yordamida ish olib borgan (Tomdi, Sultonuvays, shimoliy Nurota, Zirabuloq, Bo’kantog’).
Bundan 40 yil avval yer geoxronologik jadvalini tuzish faqat makro (katta) fauna molyuska, marjonlar, qisqichbaqasimonlar, braxmopoda va umurtqali hayvonlar qoldiqlaridan foydalanilgan bo’lsa, keyingi yillarda mikro (mayda) ko’z ilg’amas organizmlar jumladan foramini va feralardan ham foydalanildi.
O’zbekistonda bo’r va poleogen davrida dengiz ostida hosil bo’lgan gilmoyalar tarkibida ham qadimgi foramini feralarning chig’anoqlari ko’plab uchraydi.
200000 mingdan 3000000 mingacha katta qilib ko’rsatadigan elektron mikroskoplar geologlar xizmatida. Natijada mayda geolgik «soat» larni o’rganishga erishildi.
1975-yili Markaziy Qizilqumda joylashgan Auminzatog’dagi mergellar ilgari taxmin qilinganidek, ximiyaviy cho’kindi hisoblanmay bir hujayrali va sarg’ish rangli suv o’simliklari kokolitlardan tashkil topganligi aniqlandi.
Bu esa o’z navbvtida O’zbekistonning boshqa yerlarida keng tarqalgan mergellarning kelib chiqishi va ularning yoshini aniqlashda o’ziga xos geologik soat bo’lib xizmat qiladi.
O’zbekistonda ham kembriy davridan avvalgi eraga oid qatlamlar mavjudligi 1882 yilda dastlab ma’lumot berildi.
Geologiya kamiteti tashabbusi bilan tuzilgan kartada Sulton Uvays xamda Hisor tog’larida tokembriy tog’ jinslari borligi aniqlandi. Talas Olatovi va Qoratog’ va Tokembriy tog’ jinslarining mavjudligi katta zaxiraga ega bo’lgan fosforit konini ochishga imkon berdi.
(Tokembriy jinslari) Shimoliy Tomditog’, Pskom tog’larida kembriy davrida yashagan hayvon qoldiqlari topildi (1964-1965-yil). Markaziy Qizilkumdagi tokembriy tog’ jinslaridan Muruntov koni ochildi.}
5- j a d v a l
G’arbiy O’zbekistondagi magmatik jinslarning geoxronologik jadvali
(I. H. Hamroboev, F. A. Asqarovlar bo’yicha tog’ jinslarining absolyut yoshi kaliy-argon metodi bo’yicha aniqlangan, 1965).

Magmatik stikllar	Nisbiy yoshi	Magmatik komplekslar	Magmatik formastiyalar	Ko’proq uchraydigan jinslar	Absolyut yoshi mln yil hisobida	Tarqalgan rayonlari
	S3 R	Granitoidlar	Alyaskitlar	Alyaskitlar, leykokrat granitlar, aplitsimon granitlar, sienitlar		G’arbiy O’zbekistonning katta intruziv massivlari
	S3		Granitlar	Biotitli va ikki hissa slyudali granitlar
Yuqori toshko’mir va perm stikllari	S3		Granadioritlar	Porfirli granodioritlar
	S2		Dioritlar	Kvarstli dioritlar, diorit porfiritlar, sienit profiritlar.
O’rta toshko’mir stiklining o’rta va yuqori qismi	S2	Ultra asosli jinslar	Gabboridlar	Gabbro, gabbrodiorit, gabbronorit, gabbropiroksenitlar.		Tomdi, Shimoliy Nurota, Quljuqtog’, Sulton Uvays tog’lari.
O’rta toshko’mir stikli	S2		Giperbazitlar	Serpentinitlar, peridotitlar, piroksenitlar		Tomdi, Sulton Uvays, Shimoliy Nurota tog’lari
Quyi toshko’mir stikli	S1		Spilit — —diabazli	Diabaz, spilit, profiritlar		Shimoliy Nurota va Bo’kantog’ tog’lari
Quyi devon stikli	D1	Nordon vulkan jinslari	Liporitli	Kvarstli porfirlar, albitofit, kvarstli tuf, dastitli porfirlar		Tomdi, Sulton Uvays, Zirabuloq tog’lari
Quyi devon Yuqori silur	D1 S1	Asosiy vulkan jinslarn	Spilit diabazli	Spilit, diabaz, andezit, asos tarkibidagi tuflar		Shimoliy Nurota, Zirabuloq, Ziyovuddin, Tomdi tog’lari
Quyi silur O’rta ordovik	S1 O2	Vulkanli jinslar	Andezitliporitli	Andezitli porfirit, kvarstli porfir, felzit, dastit-profirlar	jinslar bo’yicha biotit bo’yicha	Qoratepa, Zirabuloq, Sulton Uvays tog’lari.

^{II bob. Geoxronologik jadval uning tuzilishi va mazmun – mohiyati
2.1 Stratigrafiyaning asosiy qoidalari.
Vaqt, vaqt ketma-ketligi va geologik hodisalarni davriylash haqidagi tushunchalar geologiya fanining fundamental asosi hisobolanadi. Geometriyada vaqt muammosi stratigrafiya va geoxronologiya usullari yordamida echiladi.
Stratigrafiya – yer kesmasini tashkil etuvchi geologik jismlarning makoni va zamondagi munosabatlari haqidagi fandir.
Stratigrafiyani o’rganish obyekti bo’lib geologik tanalar hisoblanadi. Ularni o’rganish makondagi birlamchi o’zaro munosabatlar va hosil bo’lishidagi vaqt ketma ketligini tiklash imkonini yaratadi.
Stratigrafiya o’z tadqiqotlarida bir qator tamoyillarga tayanadi.
Birinchi tamoyil (N. Stenon tamoyili) yer po’sti kesmasida geologik tanalar shakillanishidagi ketma-ketlikni belgilaydi va ularning munosabatini vaqt toifasiga o’tkazadi (yoshroq-qariroq). Shu orqali geologik vaqt to’g’risidagi tushunchaga asos yaratiladi. Bir vaqtning o’zida bir tamoyil birinchi stratigrafik operastiyani –har qanday kesmani tabaqalashni, undagi geologik chegaralarni asoslashni va Stratigrafik tabaqalarni ajratishni ta’minlaydi.
Stratigrafiya tamoyili 1669-yilda Daniyalik tabiatshunos Nils Stensen (Ctenon familiyasi bilan mashhur) tomonidan aytilgan. Olim uzoq yillar Italiyaning Poskano hududida geologik tadqiqotlar olib borib 1969-yil yirik asar yozadi.
Bu asarda tektonika va stratigrafiyaga oid ma’lumotlar berilgan. Yer po’stida qatlamlarning birin-ketinlik bilan paydo bo’lishi asoslab berilgan.
Ikkinchi tamoyil (T. Geksli tamoyili) bir-biridan uzoq joylashgan kesmalardagi paleontologik, litologik va boshqa ko’plab belgilarni aynan ketma-ketligini ochib beradi. T. Geksili tamoyili s}tratigrafik tadqiqotlarning ikkinchi operastiyasini kesmalar va ularni tashkil etuvchi tabaqalarni (geologik tanalar) taqqoslash imkoniyatini ta’minlaydi.
Uchinchi tamoyil – S.V.Meyen tomonidan taklif etilgan bo’lib u turli funksiyadagi yotqiziqlarni taqqoslash imkonini beruvchi hodisalarning xronologik o’zaro o’rinbosish tamoyili deb nomlangan. Stratigrafiyaning bu tamoyili mintaqaviy stratigrafik jadvallarni ham o’zaro xalkaro strografik jadval bilan bog’lash imkonini beradi.
To’rtinchi tamoyil-D.A.Stepanov va M.S. Mesejniyovlar tomonidan taklif etilgan va u stratonlar – stratigrafik tabaqalarning stratotilik etalonlari noyobligini fazo va makonda takrorlanmasligini bildiradi. Ulardan xalqaro stratigrafik jadval ham, mintaqaviy va mahalliy shkalalar ham tarkib topgan bo’ladi.
Zamonaviy stratigrafiyaning asosini N.Stenon, V.Smit, A.Bronyar, J.Kyuve, A.Gresli, I.Valterlar tomonidan ifodalangan va keyinchalik Ch.Darvin va A.Oppelning evolyustion g’oyalari bilan to’ldirilgan va E.Renevning mashhur «Geologik xronograf» asarida umumlashtirilgan tamoyillar va ular tashkil etadi.
Geologiya ulkan nazariy ba’zaga ega bo’lgan holda bir vaqtning o’zida amaliy fan ham sanaladi. Stratigrafiyaning Amaliy tomoni birinchi navbatda, amaliy maqsadlarda foydalanish uchun qulay bo’lgan, asosini nazariy stratigrafiya tashkil etgan, turli mintaqaviy va mahalliy stratigrafik sxemalarni yaratishdan iboratdir.
Stratigrafik tadqiqotning asosiy vazifasi cho’kindi jinslarni itologik tarkibi bo’yicha va ulardan saqlanib qolgan organik qoldiqlardan foydalanib, kesimli qatlamlarga stratigrafik birliklarga ajratishdir.
Geologiyada stratigrafiyaning ahamiyati nihoyatda muhimdir uning asosida organik dunyoning rivojlanishi, paleografik sharoitlar, tektonik rivojlanish, foydali qazilmalarni izlab topish imkoniyati yaratiladi.
Yer po’stidagi strukturalarni aniqlash geologik karta tuzish va foydali qazilmalarni izlab topish uchun birinchi navbatda shu hududning stratigrafiyasi ishlab chiqiladi.
Keyingi 20 yil ichida olimlar stratigrafiyaning asosiy tamoyillari soni, uni vazifasini ta’riflab berishda yagona fikrga ega emas.
Stratigrafiyaning tamoyillarining soni borasida A.Shod (AQSh), D.A.Stepanov, M.S.Mesejnikov, A.M.Sodiqov va boshqalarning fikrlari mavjud.