Tuproqshunoslik va geografiya

Bo’r sistemasi (davri) - yer tarixi mezozoy erasining uchinchi (oxirgi) davri, yuradan keyingi va kaynazoy guruhining palegin sistemasidan oldingi davrini o’z ichiga oladi. Bo’r sistemasi yuqori bo’limini yotqiziqlarida keng tarqalgan oq bo’r nomi bilan atalgan. Radiologik usullar natijasiga ko’ra 140 mln. yil avval boshlangan va 70 mln yil davom etgan.
1822 yil Belgiyalik geolog J. Omalyus, D.Allua birinchi bo’lib, bo’r sistemasini mustaqil sistema sifatida ajratgan.
Bo’r sistemasini Xalkaro stratigrafik jadvalga kiritilgan bo’limlari birinchi marta Franstiya va unga kushni Shveystariya va Niderlandiya hududlarida ajratilgan. Franstiya stratigrafiklari va paleontologlari A. Kokan, E.Dezor, E.Renervy, Belgiyalik geolog A.Dyuman va boshqalar bo’r sistemasini hozirgi davrgacha deyarli o’zgarishsiz, saqlanib kelayotgan yarusli bo’linishni ishlab chiqdilar.
1885 yildagi Xalqaro geologik kongress qarori bilan yaruslar 2 bo’limga «Senon», «Neokom» atamalari sobiq Ittifoq sistemalarida quyi va yuqori bo’limlardagi bir necha yaruslarni birlashtirgan katta yaruslar uchun ishlatilgan.
Janubiy O’zbekiston va Farg’ona vodiysida bo’r yotqiziqlarini O.S.Vyalov,O.M.Akramxo’jaev Farg’ona vodiysi bo’r yotqiziqlarining yuqori bo’limida Changirtosh, Ustristali, Qamchiq, Qizil, Lilol svitalarini kiritdi.
Bo’r sistemasi ikkinchi yarmidan oxirigacha juda katta uzliksiz cho’kishlar sodir bo’ldi. Natijada yer tarixida eng katta dengiz transgressiyasi vujudga kelgan. Shimoliy Amerika, Afrika va Avstraliya platformalarining keng maydonlari suv ostida qoladi. Davr oxirida And tog’larining sharqiy yarmini va burmalangan qoyali tog’lar o’lkalari hosil bo’lgan.
Bo’r sistemasida yirik yer yotqiziqlari hosil bo’ladi. Vulqan jarayonlarining faollashuvi (Kz) kuzatiladi. Hindiston yarim orolida juda ko’p lavalar oqib chiqib trop (jved tilida zina demakdir) qoplamlari, janubiy Amerikadagi mo’tadil vulkanlar, otilib turgan, Afrika yoriqlari bo’ylab juda ko’p dayka va shtoklar tarkib topadi.
Bo’r yotqiziqlar shimoliy va janubiy yarim sharlarning barcha qit’alarida tarqalgan. Burg’lash orqali dengiz tubidagi yosh qatlamlar tagidan ham topilgan.
Organik dunyosida umrtkalardan baxaybat rentiliyalar ko’pchiligini tashkil etadi. Suyakdor baliqlar, toshli qushlar yashaydi. Dengiz kaltakesaklaridan, mezozavrlar paydo bo’ladi.
O’simlik dunyosi asosan ochiq urug’lilar va paporotniksimonlardan iborat bo’lgan. Neokomda birinchi marta yopiq urug’lilar paydo bo’lib,tezda katta maydonlarni egallab oldi. Shuningdek o’simlik dunyosining rivojlanishida yangi kaynofit bosqichi boshlandi.