«tuproqshunoslik va agrokimyo»

Диаграмма 1
2 жадвал
Ривожланган давлатларда ўғит ишлаб чиқариш ва сотиш

№	Давлатлар		Ўгит ишлаб чиқариш, млн. тонна		Импорт		Экспорт
1	Хитой		30		7
2	АҚШ		17		14		8
3	Ҳиндистон		15		2
4	Канада		13				11
5	Россия		12				10
6	Германия		4
7	Бразилия		3
Дунё бўйича		142

3 жадвал
Дунёда минерал ўғитларни қўлланилиши

Ўғитлар	Йиллар
	1965	1970	1975	1980	1985	1990	1995	2000
Азотли	19,1 14,9	31,8 24,4	44,4 33,8	60,8 45,6	70,4 51,3	77,2 55,8	78,4 57,0	81,6 59,8
Фосфорли	15,8 12,3	21,1 16,2	25,6 19,5	31,7 23,8	33,5 24,4	36,1 26,1	30,7 22,3	32,6 23,9
Калийли	12,1 9,4	16,4 12,6	21,4 16,3	24,2 18,2	25,7 18,7	24,7 17,9	20,7 15,1	22,2 16,3
Жами	47,0 36,6	69,3 53,2	91,4 69,6	116,7 87,6	129,6 94,4	137,8 99,8	129,7 94,4	136,4 100,0

Эслатма: биринчи рақам – млн. тонна; иккинчи рақам кг/га
Ҳозирги вақтда Республикамизда ўғитларнинг асосий қисми (70 фоизга яқин) пахтачилик хўжаликларида ғўзани озиқлантириш учун етказиб берилмоқда. Кўпчилик пахтакор хўжаликлар ғўзага ўғитларни катта миқдорда, ҳар бир гектар ҳисобига азотни (250-350 кг), фосфорни (180-200 кг) ва калийни (100-120 кг) ишлатмоқдалар. Бироқ ғўзага бериладиган ўғитлар ҳаражати ҳамма вақт ҳам ҳосилдорликни ортиши ҳисобига қопланиб кетмайди. Шунингдек, тупроқларни, ер ости сувларини ва атроф-муҳитни турли кимёвий воситалар билан ифлосланиши ва экологик муҳитни бузилиши кузатилади. Бу эса, қишлоқ хўжалиги ходимлари олдида турган энг мухим экологик муаммолардан бири ҳисобланади.
Ўғитлар ишлаб чиқариш ва уларни қўллашнинг ҳажмини ҳозирги бозор иқтисодиёти шароитида камайиб бораётганлиги муносабати билан уларни самарадорлигини оширишда айрим ўғитларни қўллашнинг тўғри нисбатини танлаш муҳим аҳамиятга эга.
4 жадвал
Қишлоқ хўжалик экинларининг ҳосилдорлиги (ц/га) ва қўлланиладиган
азотли ўғит миқдори (кг/га) (2000 йил)

Давлатлар	Азотли ўғит миқдори, кг/га	Экин тури	Ҳосилдорлик, ц/га
АҚШ	57,9	Бошоқли дон экин	58,4
		Картошка	427
		Қанд лавлаги	531
Канада	34,1	Бошоқли дон экин	28,1
		Картошка	287
		Қанд лавлаги	495
Германия	156	Бошоқли дон экин	64,5
		Картошка	450
		Қанд лавлаги	617
Франция	126	Бошоқли дон экин	72,4
		Картошка	396
		Қанд лавлаги	759
Хитой	183	Бошоқли дон экин	47,9
		Картошка	140
		Қанд лавлаги	245
Ҳиндистон	67,4	Бошоқли дон экин	23,3
		Картошка	184
Аргентина	19,2	Бошоқли дон экин	34,5
		Картошка	256
Россия	12,5	Бошоқли дон экин	15,9
		Картошка	114
		Қанд лавлаги	187

Ўрта Осиё шароитида ғўзага бериладиган минерал ўғитларнинг миқдорлари ва уларнинг ўзаро нисбатларини ўрганиш масалалари Я.И. Чумаков, ҚМ. Семергей, И.И. Мадраимов, Г.И. Яровенко, П.В. Протасов, Б.П. Мачигин, М.А. Белоусов, И.И.Ниезалиев, Ж. Саттаров, Е.И. Столыпин, Зеленин, Т.С. Зокиров ва Ф.Қ Кодирхўжаев ишларида баён этилган. Улар томонидан аниқланишича, бўз тупроқларда ғўзага бериладиган минерал ўғитларнинг оптимал миқдорлари, эскидан пахта етиштирилиб келинган ерларда азот бўйича гектарига 120-180 кг, фосфор 60-90 кг бўлиб, азотнинг фосфорга бўлган нисбати 1:0,5 ўтлоқ тупроқларда 1:0,7-1:0,8 ҳисобланади.

5 жадвал
Бедапоядан кейин ўстириладиган ғўзага азотли ва фосфорли
ўғитларни беришнинг энг самарали нисбатлари.

Бедадан сўнги йиллар	Типик бўз тупроқ	Оч тусли тупроқ	Ўтлоқ тупроқ
Учинчи	1:0,9	1:1-0,9	1:1,25
Тўртинчи	1:0,9-0,8	1:0,9-0,8	1:1-1,0
Бешинчи	1:0,8-0,7	1:0,9-0,8	1:1-0,9
Олтинчи	1:0,7	1:0,8-0,7	1:0,9-0,8

А.В.Петербургский кўрсатишича, ўғитлар самарадорлигини оширишда қора тупроқли зоналарда донли экинлар учун уларни 1:0,9:0,7 нисбатда қўллаш керак Ушбу нисбат тупроқ – иқлим шароитига ва экинларнинг биологик хусусиятларига қараб турлича бўлиши мумкин.

Ҳозирги вақтда ўғит ишлаб чиқаришнинг ўсиши, асосан, юқори концентрацияланган ва мураккаб ўғитлар ҳисобига амалга оширилмоқда. Уларнинг ўғит ишлаб чиқаришнинг умумий ҳажмидаги ҳиссаси 74 фоиздан 88 фоизга етди, ўғитлар таркибидаги озиқ моддаларнинг ўртача миқдори 35 фоиздан 40 фоизга ортди. Бу эса, ўғитларнинг физик массасини камайтиришга ва уларни ташиш, сақлаш ҳамда ерга солишга сарфланадиган меҳнат ҳажмини ва ишлатиладиган воситаларини анча тежашга имкон берди.
Юқорида кўрсатиб ўтилган химизация воситаларидан илмий асосланган ҳолда фойдаланиш мутахасислардан юксак савияли ва билимли бўлишни такозо этади. Фақат ўғитлардан тўғри фойдалангандагина тупроқнинг унумдорлигини доимий оширишга, экинлардан юқори ва сифатли тоза маҳсулот етиштиришга ҳамда ўғитлаш учун сарфланган ҳар бир сўм ҳисобига қўшимча уч-тўрт сўм олишга эришиш мумкин.
Қишлоқ хўжалигида пахта, дон, полиз-сабзавот ва бошқа турдаги маҳсулотлар етиштириш илмий асосланган деҳқончилик системаси асосида бўлиб, жадалланган технология, ўғитлардан фойдаланишни экологик хавфсизлиги таьминланган ҳамда ҳар бир табиий-иқтисодий вилоят, туман, алоҳида хўжалик ва дала учун бўлиши керак.
Ўрта Осиё Республикалари шароитида ўғитлардан самарали фойдаланиш чора тадбирларини ишлаб чиқиш жуда муҳим аҳамиятга эга. Чунки бу шароитда ишлатилаётган ўғитлар анча юқори, деҳқончилик қилинадиган ерларнинг кўп қисми турли даражада шўрланган ва эрозияга учраган, ер ости сувлари асосий экинлар эқиладиган далаларда жуда юза жойлашган. Шунинг учун ҳам бундай ерларда деҳқончилик қилганда ҳар бир даланинг тупроқ хусусиятларини ва эқиладиган ўсимликнинг биологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда, илмий асосланган ўғитлаш тизимини тузиш керак
Ўзбекистон Республикаси президенти И.А.Каримов ўзининг "Ўзбекистон ХХI аср бўсағасида" номли асарида ўғитларни ишлаб чиқарувчи комбинатлари қурилишини таҳлил қилиб, "қурилган комбинатлар Ўзбекистонда мавжуд бўлган фосфорит конларидан тўлиқ фойдаланилмаяпти" - деб кўрсатиб ўтди.
Ҳақиқатдан ҳам бу жуда муҳим масала, чунки қишлоқ хўжалигимизни фосфорли ва калийли ўғитларга бўлган эхтиёжини тўлиқ қондириш учун Республика хом-ашёни ва айрим ўғитларни Қозоқистон ва Россиядан валютага келтиришга мажбур, бу эса ўз ўрнида ўғитлар нархининг ошишига ва бу орқали қишлоқ хўжалиги маҳсулотлари таннархини оширилишига олиб келади.
Маьлумки, фосфоритлар конидаги Мароқани турига мансуб донадор фосфоритларнинг аниқланган заҳираси тахминан 100 млн. тоннани ташкил этади. Умуман Республикада аниқланган заҳиралар 300 млн. тоннага яқин. Аммо Республикада аммофос каби ўғитлар ишлаб чиқарилиши талаб даражасида эмас.
Республикада Қашқадарё вилоятидаги Тубакат, Сурхондарё вилоятидаги Хўжайикон ва бошқа конлардаги заҳиралари жуда кўп йилларга етиши мумкин. Булардан тезкорлик билан фойдаланилса калийли ўғитларни нархи қишлоқ хўжалиги харид қилиш қобилиятига тўғри келиши мумкин.

Алмашлаб экишда ва монокультурада 1 га махсулдорлиги (1967 – 1994 й)

6 жадвал

Монокультура ва алмашлаб экишда пахта ҳосили, ц/га

Тупроқ ва тажриба жойи	Ротация	Йиллар	Монокультура				Алмашлаб экиш 2:6, 3:6, 3:7
			Ўғитсиз	NPK	Гўнг	NPK + гўнг
Типик бўз тупроқ ЎзПИТИ	- I II III IV V VI	1926-1936 1937-1941 1944-1947 1950-1954 1957-1963 1965-1971 1974-1984 ўртача	15,3 21,1 14,2 12,0 14,7 13,6 15,3 14,9	20,9 37,7 35,5 37,0 38,7 30,7 31,6 32,2	21,8 34,0 31,8 29,8 35,5 32,7 32,3 30,8	- - - - - - - -		- 42,2 42,5 43,1 43,8 33,9 36,3 39,4
Пахта – Арал Қозоғистон Оч тусли бўз тупроқ	I II III IV V VI VII	1925-1931 1940 1949 1958 1967 1976 1984	- - - - - - -	14,8 25,4 30,2 32,5 30,4 29,2 28,1	- - - - - - -	- - - - - - -		20,8 38,2 46,4 48,3 45,8 43,0 37,9

7 жадвал
Алмашлаб экишнинг пахта ҳосилдорлиги ва олинган даромадга таъсири

Йиллар	Пахта экин майдони, минг	Ҳосилдорлик ўзгариши монокультура ҳисобига							Ҳосилдорлик ўзгариши алмашлаб экиш ҳисобига
		ўғитсиз	NPK	NPK+ гўнг	2002 йил сотиш баҳоси, млн сўм			Ўзгариш, +/-		ўғитсиз	NPK	NPK+ гўнг	2002 йил сотиш баҳоси, млн сўм			Ўзгариш, +/-
1985		14,2	25,8-25,4	27,3-25,9						17,5	32,0-29,1	36,6-32,7
1994		13,5	22,4-24,0	28,2-24,3						16,2	29,6-28,6	38,9-39,9
2002	108,7	13,5	23,2	26,25	16963,8	29152,4	32985	+16021,3		16,2	29,1	39,4	20356,4	36566,2	49508,9		+29152,5

Ҳозирги кунда Ўзбекистонда 7 та ўғит ишлаб чиқариш кимё заводи (Чирчиқ, Самарқанд, Қўқон, Навоий) ишлаб турибди ва уларда аммиакли селитра, мочевина, аммоний сульфат, аммофос, аммонийлаштирилган суперфосфат, суперфосфат каби минерал ўғитлар ишлаб чиқарилмоқда.