«tuproqshunoslik va agrokimyo»

Botqoq tuproqlarning tuzilishi, tarkibi va xossalari
Botqoq tuproqlar profilining tuzilishi boshqa (mineral) tipdagi tuproqlardan keskin farq qiladi. Barcha botqoq tuproqlarda torfli (T) gorizont ajralib turadi. So’ngra undan pastdagi mineralli gley (G) gorizonti ona jinslar (S) ga o’tadi. Torfli qatlam undagi torfning parchalanish darajasiga ko’ra bir necha gorizontchalarga bo’linadi. Pastliklarning torfi eng ko’p parchalanganligi sababli, balandlik botqoqliklaridagi torf qatlamiga nisbatan unda bu gorizont yaxshi ifodalangan bo’ladi.
Botqoq tuproqlarning xossalari asosan undagi torfning tarkibi va xususiyatlariga bog’liq. ( 51- jadval).
51- jadval
Torfning kimyoviy tarkibi va fizikaviy xossalari
(I.S.Lupinovich va T.F. Golub)

Ko’rsatkichlar	Botqoqliklarning tipii va turi				O’tuvchi botqoq		Baland-likdagi botqoq
	Pastlikdagi botqoq
	Sohil-dagi	Olsha-nikli	O’t o’simlik-lardagi
Chirish darajasi, foiz	30-60	40-60	25-40	20-40		5-50
Kul miqdori, foiz	8-60	15-25	7-20	5-10		2-5
Umumiy azot	2,8-3,8	3,0-3,7	2,0-4,0	1,7-4,2		1,0-2,0
R2O5	0,2-0,7	0,15-0,4	0,15-0,45	0,15-0,35		0,1-0,25
K2O	0,1-0,3	0,1-0,2	0,02-0,3	0,05-0,2		0,04-0,06
SaO	3,5-4,0	4,0-4,5	2,5-3,9	0,6-2,3		0,30-0,48
rN(suvli so’rimda)	-	5,9-6,2	5,5-6,0	3,5-5,8		3,2-4,2
Xajmiy massa (g/sm^3)	0,17-0,07	0,14-0,23	0,14-0,17	0,11-0,16		0,04-0,08
Nam sig’imi, foiz	360-420	460-550	640-670	550-960		600-1200

Jadvaldagi materiallardan ko’rinib turibdiki, ayniqsa pastlik botqoqliklarining torfi qator yaxshi fizik-kimyoviy xossalarga ega. Undagi torf aytilgandek, yuqori darajada chirib parchalanadi, tarkibidagi kul 25 foizdan ortiq, azot chimli podzol tuproqlarga nisbatan o’nlab marotaba ko’p (3-4 foiz) tuproq reaksiyasi kuchsiz kislotali. Fosfor uncha ko’p emas va 0,15-0,45 foiz atrofida o’zgarib turadi. Barcha torfli tuproqlarda kaliy kam bo’ladi. Balandlik botqoqliklari uchun torfning kam chirib, parchalanishi va kul miqdorining 5 foizdan oshmasligi, tuproqdagi oziq moddalarning yetishmasligi va reaksiyasining kuchli kislotali bo’lishi xarakterli. Barcha turdagi torf yuqori singdirish sig’imiga ega. Ammo asoslar bilan to’yinish darajasi pastlik torflarida 70-100, balandliklardagi torflarda 15-20 foizdan oshmaydi. Ayniqsa balandlik botqoq tuproqlarda nam sig’imi yuqori bo’lib, uning miqdori 600-1200 foizni tashkil etadi. Torf qanchalik ko’p chirib, parchalansa nam sig’imi ham pasayib boradi.

Torfli botqoq tuproqlardan foydalanish. Tajribalardan ma’lumki, torf organik o’g’it sifatida keng ishlatiladi. Keyingi yillarda, bu masalaga alohida e’tibor berilmoqda. Botqoqliklari quritilgan maydonlar qishloq xo’jalik oborotiga kiritilib turli ekinlar ekish uchun foydalaniladi. Pastlik torfi yaxshi parchalanganligi sababli undan toza holda o’g’it sifatida bevosita ishlatiladi. Balandlik botqoqliklarining moxli torfi chorvachilikda mollar uchun to’shama bo’lib xizmat qiladi. Torfning ohak, fosforit uni va boshqa o’g’itlar bilan aralashtirilib tayyorlangan komposti juda yaxshi o’g’it hisoblanadi.
Ayniqsa, pastliklarning botqoqliklarini o’zlashtirib, foydalanish yaxshi natija beradi. Quritish va boshqa qator madaniy-texnik, agrotexnika tadbirlari o’tkazilib, qishloq xo’jaligi uchun yuqori hosildor yerlarga, pichan yig’iladigan va yaylov maydonlariga aylantirish mumkin. Torfli tuproqlarni quritib ulardan qishloq xo’jaligida foydalanilayotganda qator salbiy ekologik oqibatlar ham yuzaga keladi, jumladan: a) tuproqning o’ta qurishi va yerlarning shamol eroziyasiga uchrashi; b) muayyan maydon tuproqlari suv rejimining yomonlashuvi; v) tuproqda ba’zi kimyoviy elementlar (jumladan nitratlar) konsentrasiyasining oshishi, drenaj suvlarida o’g’itlar tarkibiy qismidagi moddalar miqdorining oshishi natijasida suv havzalarining ifloslanishi yuzaga keladi. Shuning uchun ham tevarak atrof muhitni muhofaza qilishda turli agrotexnika va meliorativ tadbirlarni to’g’ri qo’llanishga, jumladan almashlab ekishga va o’g’itlardan samarali foydalanishga alohida e’tibor berish lozim.
Tabiat muvozanatini saqlash uchun botqoqliklar maydonining bir qismini o’zlashtirmasdan saqlab qolish va uni muhofazalash ham kerak bo’ladi.