Transport logistikasi

YUklarning boshqa tasniflari
Tabiiy kelib chiqishi bo‘yicha yuklarning quyidagi guruhlari ajratiladi:

• 
  mineral kelib chiqishli yuklar (turli noorganik kimyoviy elementlarning bo‘lishi bilan tavsiflanadi);
  
• 
  hayvon kelib chiqishli yuklar (katta konsentratsiyalarda yog‘lar va oqsillarni o‘z ichiga olishi bilan tavsiflanadi, bu – go‘sht va go‘sht mahsulotlari, dengiz mahsulotlari, teri xomashyosi, parrandalar va hokazolardir);
  
• 
  o‘simlik kelib chiqishli yuklar (uglevodlarning yuqori miqdorini o‘z ichiga olishi bilan tavsiflanadi, bu – boshoqlilar, dukkaklilar, mevalar, sabzavotlar, kanop, paxta va hokazolardir).
  

Ishlov berish darajasi bo‘yicha:

• 
  xomashyo (ishlov berilmagan yoki juda kam ishlov berilgan, keyingi ishlab chiqarish uchun asos bo‘lib hisoblanadigan mahsulotlar);
  
• 
  yarim fabrikatlar (texnologik ishlov berishdan o‘tgan, biroq iste’mol qilish uchun yaroqli holgacha etkazilmagan xomashyo);
  
• 
  tayyor mahsulotlar (bevosita iste’mol qilish uchun tayyor bo‘lgan mahsulotlar).
  

Avtomobil-temir yo‘l transportidan foydalanish sohalari
Har bir transport turi transport vositalarining xususiyatlari va aloqa yo‘llari bilan belgilanadigan o‘zining ishlash xususiyatlariga ega. Har bir transport turining o‘ziga xos xususiyatlari, undan foydalanishning oqilona sohalarini oldindan belgilab beradi, shuning uchun turli xil transport turlari o‘rtasidagi nisbatan kuchsiz raqobat haqida gapirish mumkin.
Ba’zi xollarda avtomobil va temir yo‘l transporti o‘rtasida (1000-1500 km gacha bo‘lgan masofada tashishda) yoki havo va avtomobil transporti o‘rtasida raqobat (shoshilinch, tez buziladigan va qimmatbaxo yuklarni tashishda) o‘rtasida tanlov bo‘lishi mumkin. Ommaviy va nisbatan past qiymatli yuklarni (rudalar, qurilish materiallari, suyuq yuklarni) tashishda suv va temir yo‘l transporti o‘zaro raqobatni shakllantirishi mumkin, ammo suv transporti odatda etkazib berish narxida ustunlikka ega.
SHu bilan birga, transportning bir turi boshqasiga almashtirilmokda. Avtomobil transporti temir yo‘l transportini uzoq masofalarga tashish uchun (etkazib berish tezligi jihatidan afzalligi tufayli, yuqori narxga qaramay) va temir yo‘l transporti, agar atrof-muxitga ekologik yuk konuniy ravishda cheklangan bo‘lsa, transportni nisbatan qisqa masofalarda xam almashtiradi.
Mablag‘larning eng past narxida kerakli tashish hajmini samarali o‘zlashtirishga imkon beradigan maqbul echimlarni izlash hozirgi paytda barqarorlashtirishning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Taqdim etilgan tashishlarning turli xil transport turlari bilan rivojlanishi bir qator omillarga bog‘lik bo‘lib, ularning asosiylari quyidagilar:
• ma’lum bir transport turining moddiy-texnika bazasining xususiyatlari va rivojlanish darajasi, bu uning taqdim etilgan transportni o‘zlashtirish qobiliyatini belgilaydi;
• korxonalar va aholi punktlariga nisbatan transport vositalarini va transport turlari tarmog‘ini joylashtirish;
• tashish jarayonini tashkil etish, tashishning muntazamligi, tovarlarni va yo‘lovchilarni eetkazib berish muddatlari.
Har bir transport turi faqat joylashuvi, texnik jihozlanishi, tashish imkoniyatlari, harakat tarkibining turlari va boshqalarga xos bo‘lgan o‘ziga xos xususiyatlarga ega.
Muayyan transport turidan iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq foydalanish yo‘nalishlarini aniqlash uchun ham umumiy iqtisodiy, ham o‘ziga xos transport omillarini hisobga olish kerak.
Temir yo‘l va avtomobil transporti transport-logistik tizimlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tavsiflovchi asosiy texnik-iqtisodiy xususiyatlarga ega.
Temir yo‘l transportining asosiy texnik-iqtisodiy xususiyatlari:
1. Sanoat va qishloq xo‘jaligi korxonalari, kurilish maydonchalari, savdo bazalari, omborlar va boshqalar bilan ajralmas aloqa. Hozirgi vaqtda barcha yirik korxonalar va savdo tashkilotlari bazalarida ularni asosiy temir yo‘llar bilan bog‘laydigan temir yo‘l izlari mavjud;
2. Mamlakatning deyarli barcha quruqliklarida temir yo‘l kommunikatsiyalari qurish va mintaqalar o‘rtasida barqaror alokalarni ta’minlash imkoniyati;
3. Temir yo‘llarning yuqori o‘tkazish qobiliyati va tashish hajmi;
4. Yilning barcha fasllarida va davrlarida uzluksiz va bir xil tashish imkoniyati;
5. Tovarlar va yo‘lovchilarni harakatining nisbatan yuqori tezligi va etkazib berish muddatlari.Tovarlarni etkazib berish vaqkti ma’lum bir tashish turidan ma’lum bir transport uchun foydalanish samaradorligini belgilaydigan muhim sifat ko‘rsatkichlaridan biridir. Umuman olganda, yuklarni etkazib berishni tezlashtirish katta iqtisodiy samara beradi. Hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, temir yo‘l orqali yuklarni bir kunga etkazib berishni qisqartirishi bilan moddiy resurslar taxminan 9-10 million tonna miqdorida chiqariladi;
6. Tovarlarni va yo‘lovchilarni qisqa yo‘nalish bo‘yicha etkazib berish;
7. Nisbatan yuqori iqtisodiy ko‘rsatkichlar va juda rivojlangan transport texnologiyasi. (Agar temir yo‘l transporti uchun o‘rtacha yoqilg‘i sarfi birlik sifatida olinadigan bo‘lsa, u xolda avtomobil transportida bu 4-5 birlikni tashkil kiladi).
Temir yo‘l transporti o‘rta va uzoq masofalarga tashishda, shuningdek, qisqa masofalarda ham, korrespondensiyalangan yuk egalarida temir yo‘l yo‘laklari mavjud bo‘lganda eng samarali ko‘llaniladi. Ko‘mir, temir rudasi, kora va rangli metallar, yog‘och, kimyoviy va mineral o‘g‘itlar va boshka tovarlarni ommaviy tashish uchun temir yo‘llardan juda uzoq masofalarda foydalanish foydalidir.
Ba’zi xollarda, intermodal transport, texnologik marshrutlar va barkaror yuk okimlari mavjudligi bilan temir yo‘l uzok va yakin masofalarga mol etkazib berishda rakobatdosh.
Temir yo‘l transportining kamchiliklarini ko‘rib chikish mumkin:
1. Topografik, iklim va atrof-muxit sharoitlariga karab katta kapital ko‘yilmalarni talab kiladi;
2. Xarajatlarning katta qismi, xarakat xajmiga unchalik bog‘lik emas.
Xozirgi kunda avtomobil transporti milliy iktisodiyotning barcha tarmoklari uchun yuk tashishni ta’minlaydi yoki ta’minlashda ishtirok etadi.
Avtomobil transporti ichki sanoat (texnologik) tashish uchun xam, tovarlarni ishlab chikarish punktlaridan iste’mol punktlariga (muomala soxasida) to‘g‘ridan-to‘g‘ri etkazib berish uchun keng ko‘llaniladi.
Avtomobil transporti o‘zining afzalliklari va iktisodiyotning barcha soxalarida keng ko‘llanilishini belgilaydigan bir kator texnik-iktisodiy xususiyatlarga ega:
1. Katta manevrlik va xarakatchanlik. YUklarni avtomobillar to‘g‘ridan-to‘g‘ri ishlab chikarish joyidan iste’mol joyiga kayta yuklash va oralik saklashsiz tashish mumkin, ya’ni. "eshikdan eshikka";
2. Tovarlar va yo‘lovchilarni etkazib berishning yukori tezligi. Avtotransport tezligi bo‘yicha xavo transportidan keyin ikkinchi o‘rinda turadi;
3. Ba’zi xollarda tovar va yo‘lovchilar xarakatining kiskarishi.
Tovarlarni etkazib berish va yo‘lovchilarni avtotransportda tashish masofasi temir yo‘lga karaganda kiska bo‘lgan xollarda etkazib berish maksadga muvofikdir.
Avtomobil transportining kamchiliklariga kuyidagilar kiradi.
1. Nisbatan yukori yukori narx, bu suv va temir yo‘l transportiga karaganda ancha yukori. YUkori narxning yukori darajasi - bu xarakatlanuvchi tarkib birligining yuk ko‘tarish kobiliyatining pastligi va avtomobillar tarkibining etarlicha murakkabligi natijasidir;
2. Ba’zi xollarda ushbu baza xali xam etarli darajada rivojlanmaganiga karamay, avtomobillarga xizmat ko‘rsatish uchun moddiy-texnik bazaning nisbatan yukori narxi;
3. Mavjud avtomobil yo‘llarining ayrim uchastkalarining uzunligi va konikarsiz texnik xolati.
Avtotransportdan an’anaviy foydalanish kiska masofalardir. SHu bilan birga, agar ilgari 50-100 km gacha bo‘lgan masofalar kiska deb xisoblansa, unda avtomobilsozlik sanoatida texnik tarakkiyotning rivojlanishi va yo‘llar tarmog‘ining kengayishi bilan ular 200-300 km gacha ko‘tarildi.
Avtotransport vositalaridan foydalanishga boshka transport turlari bilan rakobat katta ta’sir ko‘rsatadi. Tovarlarni etkazib berishning mukobil usullari mavjud bo‘lmagan takdirda transport vositalarining yukori xarakatchanligi tufayli uni o‘rta va uzok masofalarda samarali ishlatish mumkin. SHuni xam ta’kidlash joizki, kichik xajmdagi yuklarni (taxminan 20-40 tonna) 1000 km dan ortik masofalarga tashishda avtomobil transporti etakchi o‘rinni egallaydi, etkazib berish vaktidan boshlab va masalan, butun poezdning yuklanish vaktiga bog‘lik emas.
Avtomobil transporti kuyidagilar bilan tavsiflanadi: boshlang‘ich va yakuniy operatsiyalarning nisbatan arzonligi, bu xarakatlanuvchi operatsiyalarning yukori narxiga karamay, uni kiska masofalardagi boshka transport turlari bilan takkoslaganda tejamkor kiladi; to‘g‘ridan-to‘g‘ri jo‘natuvchining omboridan yukni kabul kiluvchining omboriga olib o‘tishga imkon beradigan manevrlik, oralik kayta yuklash operatsiyalari bundan mustasno va boshkalar.
Avtomobil yuklarini tashish turli xil logistika sxemalarida eng keng tarkalgan bo‘lib, ular transportning boshka turlari bilan o‘zaro alokada bo‘lganida Mul’timodal transport doirasida etkazib berish va etkazib berish transporti rolini o‘ynaydi.
So‘nggi yillarda O‘zbekiston Respublikasida avtotransport soxasida ushbu soxada turli xil mulkchilik shakllariga ega bo‘lgan transport vositalarini jalb kilish, transport xizmatlarini ko‘rsatish xukuki bo‘yicha adolatli rakobat asosida avtotashuvchilar faoliyatini takomillashtirishga karatilgan xukukiy isloxotlar amalga oshirilmokda. 2019 yil 1 yanvar xolatiga transport soxasida ish yuritadigan korxonalar soni 13856 tani tashkil etadi, shundan korxonalarning 80 foizdan ortig‘i avtotransport bilan shug‘ullanadi. Natijada, bugungi kunda nodavlat sektor avtomobil transportida etakchi o‘rinni egallab turibdi.
YUk tashishning deyarli 90 foizi va yo‘lovchilarning 100 foizi nodavlat korxonalari tomonidan avtomobil transportida amalga oshiriladi.
Avtotransportda yuk tashishning mashxurligi uning xarakatchanligi va xizmatlar narxining nisbatan past narxlari, masalan, temir yo‘l transporti bilan takkoslaganda. Transport xizmatlari tarkibida avtomobil transportining ulushi 49,4 foizni tashkil etadi.
Xozirgi vaktda yuklarni transport vositalarida tashish bo‘yicha xizmatlar iktisodiyotning eng istikbolli va jadal rivojlanayotgan tarmoklaridan biri xisoblanadi.
SHunday kilib, avtotransport xizmatlari xajmi pul ko‘rinishida 21421,3 mlrd. so‘mni tashkil etdi va transport xizmatlarining maksimal o‘sishiga olib keldi (43329,2 mlrd. so‘m).
Transportning ma’lum bir faoliyat soxasidagi ishlashini baxolovchi omillardan biri bu transport xarajatlari bo‘lib, unga yuk va yo‘lovchilar tashish xajmi, transportning o‘rtacha masofasi, yuklangan va bo‘sh katnovlar nisbati, yo‘nalish joylashgan maydon, uning texnik jixozlanishi va boshkalar kiradi. SHuning uchun ma’lum bir transport turidan foydalanish samaradorligini baxolashning ob’ektivligi uchun turli mintakalarda yoki yo‘nalishlarda rivojlanayotgan transportning o‘ziga xos shartlaridan kelib chikish maksadga muvofikdir.
Turli xil transport turlari tannarxi tarkibi
Tezlik ma’lum masofani bosib o‘tadigan vakt bilan belgilanadi. Xammasidan eng tezkor xavo transportidir.
Erisilebilirlik - transportning istalgan ikki geografik joylashuv o‘rtasidagi alokani ta’minlash kobiliyati. Eng katta kirish imkoniyati avtotransport bilan tavsiflanadi, chunki yuk mashinalari yuklarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri jo‘nab ketadigan joyda olib, to‘g‘ridan-to‘g‘ri manzilga etkazishlari mumkin.
Ishonchlilik darajasi kutilayotgan yoki belgilangan etkazib berish jadvalidan mumkin bo‘lgan og‘ishlarni aks ettiradi. Kuvur liniyalari kecha-kunduz ishlagani va ob-xavodan yoki tirbandlikdan ko‘rkmaganligi sababli, ular eng ishonchli transport turi xisoblanadi.
YUk ko‘tarish kobiliyati xar kanday og‘irlik va xajmdagi yuklarni ko‘tarish kobiliyatini tavsiflaydi. Ushbu mezon bo‘yicha eng yukori reyting suv transportiga tegishli.
CHastotani - transport jadvalidagi yuklar (jo‘natmalar) soni. Kuvurlar uzluksiz rejimda ishlagani uchun ular bu erda xam birinchi o‘rinni egallaydi.
Tashish strategiyasini aniklash uchun foydalanish mumkin bo‘lgan transport turlari to‘g‘risidagi ma’lumotlardan tashkari, tashiladigan moddiy okimni tashkil etadigan yuk turlarini taxlil kilish kerak.