Transport logistikasi

Avtomobil transporti.
Logistika tizimlarida transport vositalaridan faol foydalanishning asosiy sabablari etkazib berishning o‘ziga xos egiluvchanligi va tashish tezligining yuqoriligi.
Avtomobil transporti vositalari temir yo‘llardan terminallarni jihozlashga (yuk ortish va tushirish imkoniyatlari) va umumiy foydalaniladigan yo‘llardan foydalanishga nisbatan kichik mablag‘lar ajratib turadi. SHu bilan birga, avtotransportda 1 km yo‘l uchun o‘zgaruvchan xarajatlar (haydovchilarning ish haqi, yoqilg‘i, shinalar va ta’mirlash xarajatlari) katta, doimiy xarajatlar (ortiqcha xarajatlar, transport vositalarining amortizatsiyasi) kichikdir. SHu sababli, temir yo‘l transportidan farqli o‘larok, kam miqdordagi tovarlarni qisqa masofalarga tashish eng samaralidir. Bu transport vositalaridan foydalanish sog‘alarini - qayta ishlash sanoati, savdo va boshqalarni belgilaydi.
YAqin kelajakda avtomobil transporti sohasidagi muayyan muammolarga qaramay (uskunalarni almashtirish va texnik xizmat ko‘rsatish xarajatlari o‘sishi, haydovchilar, yuklovchilar va ta’mirlash ishchilariga ish haqi to‘lash), transport vositalarining logistika ehtiyojlarini qondirishda markaziy pozitsiyani saklab koladi.
Avtomobil transporti ekspluatatsion va texnik sifat ko‘rsatkichlari bilan tavsiflanadi, ular muayyan ish sharoitlari to‘g‘risidagi ma’lumotlar bilan birgalikda ma’lum bir tovar uchun transport vositasi turini tanlashga xizmat qiladi.
Bunday ko‘rsatkichlarga avtomobilning o‘lchamlari, massasi, yuk ko‘tarish qobiliyati, o‘tish kobiliyati, tezligi va boshqa dinamik sifatlari, barkarorligi va manevrliligi, nihoyat, tejamkorlik xususiyatlari kiradi. Avtomobil transportidan foydalanish samaradorligi transport xarajatlari, ularning unumdorligi, energiya intensivligi va boshqalar kabi ko‘rsatkichlar bilan belgilanadi.
Avtomobil transporti vositalarining ishi bajarilgan ishlarning miqdori va sifatini tavsiflovchi texnik va ekspluatatsion ko‘rsatkichlar tizimi bilan baholanadi. Transport jarayonida transport vositalaridan foydalanishning texnik va ekspluatatsion ko‘rsatkichlarini ikki guruxga bo‘lish mumkin.
Birinchi guruhga yuk avtomobil transpori vositalaridan foydalanish darajasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar kiradi:
• texnik tayyorlik, avtomobil saroyidan foydalanish va ishga chiqish koeffitsientlari;
• yuk ko‘tarish qobiliyatidan va bosib o‘tilgan masofadan foydalanish koeffitsientlari;
• o‘rtacha yukli qatnov masofasi va 1 tonna yukni o‘rtacha tashish;
• yuk ortish va tushirish uchun bo‘sh vaqt;
• ish vaqti;
• texnik va ekspluatatsiion tezliklar.
Ikkinchi guruh transport vositasining samarali ishlashini tavsiflaydi:
• qatnovlar soni;
• yuk bilan yurilgan umumiy masofa;
• yuk tashish hajmi va bajarilgan transport ishi.
Avtomobil transporti korxonasida transport vositalarining, tyagachlarning, tirkamalarning, yarim tirkamalarning mavjudligi transport vositalari parki hisobiy ro‘yxati deb ataladi.
Ta’minot va sotish tashkilotlari transport jarayonida qatnashadilar va shu bilan yuklarni transport vositalarida tashish narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadilar.
Tashkilotlar xodimlarining ekspluatatsion ko‘rsatkichlarning 1 tkm narxiga ta’sirini bilishi iste’molchilarga maxsulot etkazib berishda transport vositalaridan to‘g‘ri foydalanishga imkon beradi va shu bilan yuklarni tashish narxini pasaytiradi. Texnik tezlikning oshishi va yuk ortish va tushirishning bo‘sh vaktining kiskarishi bilan transport vositasining yurgan masofasi va unumdorligi doimiy xarajatlarning doimiy mikdori bilan oshib boradi, bu esa 1 tonna-km uchun transport xarajatlarini kamaytirishga imkon beradi. YUk ko‘tarish kuvvati va xarakatlanuvchi tarkibning yurishi koeffitsientlarining oshishi bilan transport xarajatlari keskin pasayadi, chunki bu 1 tonna-km uchun o‘zgaruvchan va doimiy xarajatlar mikdorini pasaytiradi.
Tashish narxi bajarilgan ish hajmiga va unga sarflangan mablag‘ga bog‘lik bo‘lganligi sababli uni kamaytirishning asosiy sharti haydovchilar va avtomobil transporti korxonalari boshqa xodimlarining mehnat unumdorligini oshirish, moddiy resurslarni tejash (yoqilg‘i, materiallar, ehtiyot qismlar va boshqalarning narxini pasaytirish) xisoblanadi. transport kompaniyalari boshqaruvini soddalashtirish orqali ma’muriy va boshqaruv xarajatlarini kamaytirish.
Tashish narxini pasaytirishda tashishlarni samarali tashkil etish va yuk ortish-tushirish ishlarini kompleks mexanizatsiyalashtirish katta rol o‘ynaydi. Ushbu masalalarni oqilona echimi transport vositalarining yuk ko‘tarish imkoniyatlaridan maksimal darajada foydalanish va ularning yuk ortish va tushirish vaqtida eng kam ish vaqtini ta’minlashga imkon beradi. Avtomobil transporti vositalarining ishlashini sezilarli darajada oshiradigan va masofadan foydalanish koeffitsientini oshiradigan tirkamalardan foydalanish orqali xarajatlarni sezilarli darajada tejashga erishiladi.
YUklarni tashish bo‘yicha xizmatlarning mijozi nuqtai nazaridan transportning ishlashini baholash uchun muhim parametrlardan biri bu xarajatlar bo‘lib, ular tashish uchun tarif stavkasini hisoblashda bevosita tarkibiy qism hisoblanadi. Bundan tashqari, transport narxiga kiritilgan xarajatlarning eng katta foizini o‘zgaruvchan xarajatlar, masalan, yoqilg‘i va yoqilg‘i-moylash materiallari narxi, transport vositasini ta’mirlash va ularga texnik xizmat ko‘rsatish, xodimlarning ish haqi va boshqalar tashkil etadi.
Jadvalda keltirilgan tashish bilan bog‘liq xarajatlar etkazib berish vaqti, ishonchlilik, quvvat, maqbullik parametrlari, ularning har biriga ball qo‘yishda raqamlar bo‘yicha jami natijalarni beradi, bu sizga eng samarali transportni aniqlashga imkon beradi. Jadvalda reyting shkalasi to‘rtta ball bilan tavsiflanadi, bu erda 1 transport rejimini to‘liq tavsiflovchi parametr, 4 esa transport rejimini eng maqbul bo‘lmagan deb tavsiflovchi parametrdir. SHunday qilib, tashish usuli uchun barcha parametrlarning umumiy yig‘indisi qancha kam bo‘lsa, ushbu transport turining ishlashi shunchalik samarali bo‘ladi.
Transport turini tanlash mezonlari

Mezonlar (ko‘rsatkichlar)	Transport turi
	Temir yo‘l	Suv	Avtomobil	Havo
Tashish bilan bog‘liq xarajatlar	2-3	1 - 2	3	4
Etkazib berish vaqti	3	4	2	1
Ishonchlilik	2	4	1	3
Quvvat	1	4	2	3
Maqbullik	2	4	1	3

SHuni ta’kidlash kerakki, transport turlarini takkoslashda asosiy deb tanlangan mezon-belgilar nisbiy ahamiyatga ega. Bu shuni anglatadiki, "baxolash" jadvali ma’lum bir transport variantida eng muhim parametrlardan iborat bo‘lishi mumkin.

Jaxon amaliyotida eng keng tarqalgan Mul’timodal transport sxemalari:
1. Avtomobil transporti - havo transporti – avtomobil transporti.
2. Avtomobil transporti - temir yo‘l transporti - avtomobil transporti.
3. Temir yo‘l transporti - havo transporti - avtomobil transporti.
4. Temir yo‘l transporti - dengiz transporti - avtomobil transporti.
5. Temir yo‘l transporti - dengiz transporti - temir yo‘l transporti.
6. Temir yo‘l transporti - avtomobil transporti - havo transporti - avtomobil transporti.