Transport logistikasi

2.Mamlakat tashqi iqtisodiy aloqalar sohasidagi transport omili
Mehnat va odamlar ob’ektlarining harakatlanishi jarayoni tashqi iqtisodiy aloqalarning aksariyat turlarining ishlashi uchun hal qiluvchi shartdir. SHuning uchun transport omillari xalkaro savdoda, sanoat kooperatsiyasida, xorijiy firmalar va mutaxassislar, qo‘shma korxonalar, xalqaro sayyohlik, xalqaro ko‘rgazmalar, transport xizmatlari mahsulotlarining tashqi savdosi orqali chet elda va mamlakat xududida ob’ektlarni qurishda namoyon bo‘ladi.
Transportning tashqi iqtisodiy munosabatlar samaradorligiga ta’sirini e’tiborga olishning yana bir muhim xususiyati qayd etilsin. Kuchli transport salohiyatining mavjudligi, transport xizmatlarini tashkil etishning yuqori darajasi tashqi iqtisodiy faoliyatning jahon transport bozorlarining konyunkturasidan mustaqilligini, rivojlangan mamlakatlarning va ularning ittifoklarining himoya qilish transport siyosatini belgilaydi. Bu tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirish va ularning samaradorligini oshirish uchun kulay shart-sharoitlar yaratadi.
CHet el tovarlariga transport mahsulotlarini sotish bo‘yicha yaxshi tashkil etilgan transport xizmati yangi ishlab chiqilgan mahsulot bozorlarida tashki savdo operatsiyalarini kengaytirish uchun yo‘l ochib beradi, chunki real ma’lumot ularning chet elda ushbu yuklarni etkazib beradigan transport agentlari tarmog‘i va aralash kompaniyalari tarmog‘i orqali amalga oshiriladi.
Dunyoning ma’lum bir mintaqasida muayyan transport sharoitining ahamiyati, tegishli ma’lumotlardan mohirona foydalanish, oqilona transport yo‘nalishlarini tanlash, transportning tegishli usullari, yuqori darajada tashkillashtirilgan transport xizmatlari bilan transport vositalari eksport kiluvchi yoki importerga xalkaro savdo shartnomalarini tuzishda xatoliklarga yo‘l qo‘ymaslik, transport faktori ta’sirini kamaytirish imkonini beradi uning tashqi iktisodiy faoliyatining samaradorligini oshiradi.
Xalqaro iqtisodiy faoliyatda transport xizmati qarorlari yuk tashish jarayoni boshlanishidan ancha oldin - avval sotuvchining darajasida, keyin ishlab chikaruvchi va sotuvchi darajasida, keyin esa transport korxonalari darajasida qabul qilinadi. SHu bilan birga, ko‘pgina asosiy qarorlarq qabul qilinganidan so‘ng (masalan, xalkaro savdo shartnomalarida etkazib berish shartlari, shartnomalarda transport shartlari) transport tashkilotlari va korxonalari darajasida hech narsa o‘zgarishi mumkin emas, bu ko‘pincha transport xizmatlarida jiddiy buzilishlar va uzilishlarga olib keladi va sezilarli iqtisodiy yo‘qotishlar. SHuning uchun boshlang‘ich bosqichda tashqi iqtisodiy aloqalarni qo‘llab-quvvatlash uchun belgilangan maqsad va vazifalarni belgilash muhim ahamiyat kasb etadi, keyin esa mahsulotni xaridor yoki mijozga etkazib berishning barcha bosqichlarini izchil amalga oshiradi.
Mintaqadagi aloqa liniyalarining barcha turlarining ishlashning ishonchliligi ko‘rsatkichi "integratsiyalangan transportga o‘tish imkoniyati" (ITP) hisoblanadi. Buni aniqlash uchun mintaqaning transport muxitining sifatini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar:

• 
  yo‘lovchilar va yuklarni tashishning o‘rtacha og‘irligi;
  
• 
  mintaqaning yagona tashish tarmog‘ining mavjudligi foizi;
  
• 
  yo‘llar va temir yo‘llarda tarmok bo‘yicha yuklarni tashish uchun o‘rtacha mintakaviy harakat tezligi (texnik);
  
• 
  zahira tarmok konfiguratsiyasi darajasi (tarmokning alohida bo‘limlari bajarilmaganda funksiyalarini bajarish qobiliyati): yo‘lning asosiy kismlaridan biri tarmokning to‘lik kuvvatiga (normal koeffitsienti 0,125 ga teng bo‘lganda) tarmok tarmoqli kengligi nisbati tashqarida yashovchi aholi nisbati tartibga solish sohalari.
  

"Transport faktori" konsepsiyasi odatda ma’lum bir mamlakatda transport infratuzilmasining rivojlanish darajasini, transport vositalarining xolati, tarkatish okimining qiymati, savdo shartnomalarini tuzishda "transport komponenti" ni xisoblashning o‘ziga xos xususiyati, transport jarayonining moxiyati va samaradorligi, transport sharoitlari, transport logistikasi va boshka komponentlarning transport shartnomalarida shakllanishi.
Tashki iktisodiy faoliyat sharoitida transport faktori ishlab chikarish xarajatlarining miqdor jixatdan aniklangan elementi bo‘lib, ba’zi xollarda muayyan tashki savdo operatsiyalarining maksadga muvofiqligini oqilona hal qilishda hal kiluvchi rol o‘ynaydi. SHu bilan birga, transport va tashqi iqtisodiy faoliyat bir-biriga juda katta ta’sir ko‘rsatuvchi o‘zaro yaqin aloqada va o‘zaro kelishuvda. SHunday qilib, transport tizimlarining samaradorligini oshirish transport xarajatlarining pasayishiga olib keladi, tashqi iqtisodiy aloqalarni rivojlantirishga, xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasida tovarlar uchun tobora uzokrok va murakkab bozorlarni o‘z ichiga oladi. SHu bilan birga, tashki savdoning mikyosidagi o‘sish, muayyan hududlarda yuk oqimlarining konsentratsiyasi transport vositalarining xajmini oshirish va transport maxsulotlarining birligiga bo‘lgan transport xarajatlarini kamaytirish imkonini beradi.
YUklarning (yukning) qiymati tovarlarning narxlanishiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi va bu iktisodiy jixatdan tashki savdo operatsiyalarini amalga oshirishda mumkin yoki mumkin emas.
Transport baxosidagi transport xarajatlarining ulushi transport xizmatlarining sifati, transport birliklarining harakat xavfsizligi, ularning narxini ko‘paytirish, shuning uchun amortizatsiya xarajatlarini ko‘paytirish, yokilg‘i sarfini ko‘paytirish, atrof-muhitni muhofaza kilish, tabiiy va mehnatdan foydalanishni talab darajasida amalga oshirishga bog‘liq. resurslar.
Transport faktori qiymati quyidagicha ta’sirlanadi:

• 
  tovarlarning tashish xususiyatlari;
  
• 
  geografik hududlar almashinuvi;
  
• 
  tashish hajmlari;
  
• 
  tarafdorlik;
  
• 
  transport vositalarining turi va turi;
  
• 
  transport usullari;
  
• 
  transport va texnologik tizimlar turi;
  
• 
  maxalliy va xalqaro aloqa uchun transport xarajatlari;
  
• 
  tovarlarni etkazib berish tezligi;
  
• 
  transport bo‘linmalari ritmi va muntazamligi;
  
• 
  tashiladigan tovarlarning xavfsizligi;
  
• 
  atrof-muxit muhofaza qilish;
  
• 
  ayrim tovarlarni tashish uchun maxsus shartlar;
  
• 
  qismlarga ajratilgan xolda transport va ishlab chiqarish imkoniyati;
  
• 
  transport bozorlar kon’yunkturasining xolati;
  
• 
  xalkaro transport operatsiyalarida vositachilik turlari va shakllari;
  
• 
  tovarni yig‘ish, saqlash, yo‘qotish ehtimoli;
  
• 
  majburiy va kompensatsion yuk opersiyalari va boshqa turlari
  
• 
  xizmat ko‘rsatish;
  
• 
  savdo huquqiy axborot va tashki savdoni tashkillashtirish;
  

Tashki iktisodiy faoliyatning ajralmas qismi bo‘lgan transport omili tashki savdo operatsiyalarining xususiyatiga, shu jumladan:

• 
  etkazib berish asoslarini tanlash, tovarlarning shartnoma narxini aniqlash;
  
• 
  bitimning mumkinligi;
  
• 
  sotish shartnomalarida transport shartlarining mazmuni;
  
• 
  tashki savdo operatsiyalarini amalga oshirish.
  

YUk tashish omillari transport mahsulotining narxiga (transport tariflari, yuk, sug‘urta mukofotlari, har xil turdagi narxlar, komission to‘lovlar) bog‘liq ravishda transport komponenti ko‘rinishida o‘zini namoyon kiladigan tovarlar narxiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi.