Transformatorlar

] — birlamchi chulgam, 2 — ikkilamchi chulgam, 3 — magnit utkazgich (pulat Uzak).

Kiladi, Ferromagnit uzakning magnit karshiligi xavoning yoki transformator moyining magnit k^rshiligidan ancha kichik bulga­ni uchun magnit okimining asosiy kismi (ish okimi) shu Uzak orkali tutashadi va ikkala chulgamni xam kurshab oladi, natija- da elektromagnit induktsiya konuniga binoan ikkala chulgamda xam EYuK xosil buladi. Maksvell ta’rifiga asosan, chulgamlarning

Xar bir Uramida xosil bUladigan EYuK bilan anikla-

nadi.

Birlamchi chulgam uramlari sonini i\ va ikkilamchi chulgam uramlari sonini i, bilan belgilaymiz. Xosil buladigan EYuK chulgamlarning uramlari soniga proportsional buladi. Demak, birlamchi va ikkilamchi chulgamlarda xosil buladigan EYuK lar- ning oniy kiymatlari kuyidagicha anik^anadi:

(1-D

, dO _ dVi

1. 
   dt dt ’
   

(1-2)

bu yerda Ch*,va V z — birlamchi va ikkilamchi chulkamlar bilan ilashgan

magnit okimi; ^ — magnit okimining vakg birligida uzgarishi.

Birlamchi chulgamda xosil buladigan EYuK (ye,) tabiatan uzinduktsiya elektr yurituvchi kuchidir. Ikkilamchi chulgamda xosil buladigan EYuK (ye₃) uzaro induktsiya elektr yurituvchi kuchidir Demak, anikrok kilib aytganda, transformator uza­ro induktsiya xodisasi asosida ishlar ekan. Transformator­ning ikkilamchi chulgamiga iste’molchi (nagruzka) ulanadi. Ikkilamchi chulgam EYuK iste^,’molchi uchun uzgaruvchan tok man- bai xisoblanadi.

Transformator fakat uzgaruvchan tok tarmogiga ulangandagina ishlaydi, uzgarmas tok tarmogiga ulanganda esa ishlamaydi, chun- ki birlamchi chulgam uzgarmas tok tarmogiga ulanganda undan uta- digan 5/zgarmas tok ferromagnit uzakda urgarmas magnit okimi Xosil kiladi Magnit okimi vakt birligida uzgarmaganligi sa- bali chulgamlarda EYuK *osil bulmaydi. Lekin zanjirda elektr tokining xar kanday uzgarishi chulgamlarda EYuK xosil bulishi- ga sabab buladi. Uzgarmas tok tarmogiga ulangan transformator chulgamlarida EYuK ning xosil bulishi, transformator tarmokka ulanayotganda yoki uzilayotganda yaxshi seziladi, chunki transfor- 26

mator tarmok;ka ulanganda uning chulgamida tok noldan biror kiy- matgacha ortib boradi yoki u tarmokdan uzilganda, tok kuchi biror Kiymatdan nolgacha kamaya boradi. Demak, xuddi shu vaktda chulgam lar bilan ilashgan magnit okimi vakt birligida uzgaradi va okim kiymati turgun bulganda EYuK xosil bulmaydi, Demak, transformator uegarmas tok tarmogiga ulanganda ishlamas ekan. Lekin shuni e’tiborga olish kerakki, transformator Uzgarmas tok manbaiga ulanganda uning birlamchi chulgamida EYuK xosil bulmaganligi sababli shu chulgam tokining kiymati kupayib ke­tadi. Tokning kiymati birlamchi chulgamning fakat aktiv kar-

( t

shiligi bilan L ⁼ | aniklanadi. Bu esa transformator uchun xavflidir

Transformatorning shartli-mantikiy sxemasi

Bunday sxema transformatorda buladigan elektromagnit ja- rayonlarni va ayrim kattaliklarning uzaro alokalarini tushu- nishni osonlashtiradi. Transformator ishlashi uchun uning bir­lamchi chulgami pasportida kursatilgan 11_sh kuchlanishga ulanishi lozim. Bunda birlamchi chulgamdan /, toki utadi va i_{w_{ magnitlov­chi kuchini xosil kiladi. Bu magnitlovchi kuch transformatorning asosiy magnit okimi F ni va birlamchi chulgamning sochilma mag­nit okimi F_s] ni xosil kdladi. Uzgaruvchan magnit okimi bir­lamchi va ikkilamchi chulgamlarda elektromagnit induktsiyasi (EMI) konuni asosida ye, va ye₃EYuKlarni xosil kiladi. Ikki­lamchi chulgamga karshiligi z, bulgan iste’molchi ulangan; bu chul­gam toki ijWj magnitlovchi kuchni xosil kiladi. Bu magnitlovchi kuchning yunalishi /,1R, magnitlovchi kuch y^nalishiga teskari bulganligi uchun ikkilamchi chulgam magnit okimi birlamchi chul­gam magnit okimiga karshi yunalgan buladi. Agarda F, F₇ okimlar bir xil yunalganda transformatorning yigindi magnit okimi kattalashardi, natijada £, EYuK xam kattalashardi. Bunda £,/, Kuvvati manbadan transformator oladigan kU^vvat dan katta b^lardi. Lekin bunday bulmaydi. f/, kuchlanish uzgarmas bulganda, /-, tok xar kanday uzgarganda tok xam uzgaradi, natijada yigin­di magnit okimi bir xilda uzgarmay koladi. Bunday sxema 14- rasmda keltirilgan.

// bob. TRANSFORMATORNING IShLASh KONUNIYaTLARI VA VEKTOR DIAGRAMMALARI

4. 
   Transformator chulgamlarida xosil buladigan asosiy elektr yurituvchi kuchlar
   

Xoeirgi vak,tda energetika sistemalarida na elektr tarmokla­rida kuchlanishni oshiruvchi va pasaytiruvchi uch fazali kuch trans­formatorlari keng kullanilmokda. Shunga karamay, transforma­torlarda sodir buladigan fizik jarayenlarni, avvalo, bir faza­li ikki chulgamli kuch transformatori misolida urganamiz. Ilgari aytib utilganidek, transformator ishlashi uchun uning birlam­chi chulgami Uzgaruvchan tok manbaiga ulanishi lozim (14-rasm) Bunda birlamchi chulgamdan utuvchi tok /, birlamchi chulgamning magnitlovchi kuchi I_]w_] ni xosil kiladi. Bu magnitlovchi kuch trans­formatorning asosiy magnit okimi F ni, bu okim esa ikkala chulgamda, oldin aytilganidek, ye, va ye₂ EYuK ni xosil kiladi. Bu EYuK lar kiymati chulgamlarning uramlar soniga proportsional buladi, ya’ni

‘f■

Chg-

Lekin EYuK ning kiymati boshka kattaliklarga xam boglik. Masalan, kanday kattaliklarga boglik bulishini anikdash uchun sinusoidal magnit okimi ifodasini, ya’ni $ = F_t sin sh/ ni (I —J) va (1—2) ifodalarga kuyib, uni differentsiallaymiz;