Transformatorlar

a — zirxli, b — sterjenli, v — ^alkasimon, g — uch sterjenli.

v — xalkasimon.

va uning sterjenlariga uralgan ikkita yoki undan ortik; chulgam- dan tuziladi. Ferromagnit uzak transformatorning magnit sis- temasi, ya’ni magnit utkazgichi \isoblanadi Ferromagnit uzak magnit okimi utadigan konturning magnit karshiligini kamay- tiradi va chulgamlarning elektromagnit boglanishlarini kuchay tiradi Kuvvati uncha katta bulmagan transformatorlarning mag­nit sistemasi bronli (a), sterjenli (b) va toroidal (v) shaklga zga bulishi mumkin (3-rasm). Amalda yupk,a elektrotexnika pula- tidan ishlangan lentadan ¥rab tayyorlangan magnit utkazgichlar keng k^llaniladi (4-rasm) Transformatorlarning pulat uzagi yuk,ori legirlangan pulatdan tayyorlanadi.

Transformator ishlaganda uning chulgamlaridan uzgaruvchan tok ;utadi. Bu tok transformatorning magnit utkazgichida uzgaruvchan magnit okimi xosil k,iladi Bu okim transformator chulgamlari- da asosiy elektr yurituvchi kuchlar (EYuK) Ye va Ye₃ ni xosil k,iladi. Bu EYuK *ak,ida keyinrok, tuxtalib utamiz Uzgaruvchan magnit ok,imi transformatorning ferromagnit uzagida \am EYuK \osil kiladi. Agar transformatorning magnit utkazgichi yaxlit temir b^lagidan tayyorlansa, uning magnit utkazgichida katta kiymatli uyurma toklar (fuko toklari) \osil b^lib, ular ferromagnit uzakni k,izdirib yuboradi. Natijada transformator \addan tash- Kari kizib ketib, ishdan chikadi, chunki uning sterjenida iza- lyatsiyalangan simdan uralgan chulgamlar bulib, chulgam izolyaiiya- si yonib ketadi

Befoyda uyurma toklarni kamaytirish mak,sadida transforma­torning magnit sistemasi kalinligi 0,3 ... 0,5 mm li ayrim plas- tinkalardan yigiladi. Bu plastinkalar bir-biridan yup^a kofos yoki maxsus lok k,atlami bilan izolyatsiyalanadi Transformator ishlaganda ayrim plastinkalarda xosil buladigan uyurma toklar- ning tsiymati kichik bulganligidan uning magnit utkazgichi (yul k^yiladigan temperaturadan orti^cha) kizimaydi.

5-rasm. Ferromagnit udak sterjsnining kunlalaig kesimi: a — burchaklari kesilgan turtburchak shaklida. b — doyra, zinasimon.

Ferromagnit uzakning chulgamlar uraladigan kiyem i uning sterjeni deyiladi. Sterjenlarni pastki va yukorigi tomon- laridan birlashtiruvchi kismlar yarmo deyiladi. Pulatning kizi- shini va kuvvat iyerofini kamaytirish maksadida yarmoning kunda­lang kesim yuzini sterjenlarnikiga Karaganda 10 ... 15% katta kilinadi. Kupincha, kichik kuvvatli transformatorlarning mag-

6-расм. Бир фазали трансформа- торнинг магнит уткачгнчини йигиш:
nit sistemasi (yoki magnit utkaz- gichi) P simon, Sh simon va 0 simon shaklda buladi.

а — стерженли, б — зирхли.

Transformatorlarda ayrim plastinkalardan yishlgan ferro­magnit Uzak kundalang kesim yuzi- ning shakli turlicha buladi. Kichik kuvvatli transformatorlarda kvadrat yoki tufi turtburchak shakl­da; urtacha va katta kuvvatli trans­formatorlarda doirasimon (zina- poya) shaklida buladi (5-rasm). Ferromagnit u^zakni ayrim plas­tinkalardan yigish tartibi 6-rasm- da kursatilgan. Uch fazali trans­formatorlarda uch sterjenli mag­nit utkazgich kullaniladi (7-rasm, a). Bunda uchta sterjenь ikkita yarmo bilan tutashadi. 7-rasm, b da katta kuvvatli uch fazali trans- formatorning uch sterjenli uza- gini ayrim plastinkalardan yi- fhiu tartibi kursatilgan. Katta Kuvvatli transformatorlarda fer­romagnit uzakning kiziydigan ay-

7-rasm. a — uch sterjenli (uch fazali) magnit utkazgnch, b — magnit Utkyazgichni HHFHUI.

rim k,ismlari orasida maxsus sovitunchi kanallar buladi. Ba’zi transformatorlarda sterjenь va yarmolar aloxida tayyorlanadi, sungra ular birlashtiriladi va maxkamlanadi.

Transformator va elektr mashinalarning pulat uzaklari tur­li markali elektrotexnik pulatdan yupk,a {kdlinligi 0,3—0,5 mm li) tunuka kurinishda tayyorlanadi Pulat markalari tayyorlash texnologiyasi va magnitlanish egri chizikdari (V = f(H)) bilan fark, k,iladi.

GOST 21427 ga binoan elektr mashinasozlikda pulatning ^uyi- dagi markalari keng kUllanadi:

tsizdirilgan \olda juvalangan izotrop elektrotexnik pulat- lar: 1211, 1213, 1313, 1412, 1413 va boshka markalarda;

sonuk^olda juvalangan izotrop elektrotexnik pulatlar: 2112, 2312, 2412, 2413, 2411 va boshtsa markalarda. Bu pulatlar elektr mashinalarining pulat ueaklarida kullaniladi;

savukdayin juvalangan anizotrop elektrotexnik pulatlar: 3412, 3413, 3414, 3404, 3405, 3406 va boshk,a markalarda; bu p$?lat- lar xam transformatorlarning pulat ueaklarida kullaniladi P^lat markalaridagi rakamlar kuyidagilarni bildiradi: Birinchi rakam juvalanish texnologiyasi va srukturaviy \olatm- ni kursatadi: 1 — issikdayin juvalangan izotrop; 2 — sovukda- yin juvalangan izotrop; 3 — sovukdayin juvalangan anizotrop pulatlar.

Ikkinchi rak,am pulat tarkibidagi kremniy mikdorini % da ifodadaydi: 1-0,8-1,8 %; 2-1,8-2,8 %; 3-2,8-3,8 %; 4-3,8-4,8 %. P^lat tarkibiga kremniy kiritilganda uning zichligi kamayadi

va solishtirma tsarshiligi oshadi, bu esa kts/vvat isrofini ka- maytiradi.

Uchinchi rakam shartli normalangan xarakteristikasini kursa- tadi: O — magnit induktsiyasi V = 1,5 T,/= 50 da (R, j/50) ni; 1 — magnit induktsiyasi V = 1,7 bulganda (R, ₇/50) ni va yukoridagi R, ₅ — solishtirma isrof kuvvat 1,5 Vt/Kg ni kursatadi.

Yukori chastotalarda magnit utkazgich poroshok (kukun) mate- riallardan, ya’ni ferritdan tayyorlanadi. Bunday transformator­larda pulat uzak snfatida magnitodielektrixlar va ferritlar ishlatiladi.

Transformatorning chulgamlari paxta ipi, lok yoki maxsus kabelь korozi bilan izolyatsiyalangan mis yoki alyuminiy simdan uraladi. Simlarning kundalang kesim yuzi doyra yoki turtburchak shaklida bulishi mumkin. Kichik va urtacha kuvvatli transforma­torlarda chulgamlar kundalang kirkim yuzi doiraviy simlardan; katta kuvvatli transformatorlarda turtburchak shaklidagi sim­lardan uraladi Transformator sterjeniga oldin uning past kuch- lanishli chulgami kontsentrik doyra yoki tsilindr shaklda uraladi. Bu chulgam ustilan karton yoki KOF03 katlami, uning ustidan alo- xida disklar shaklida yukori kuchlanishli chulgam uraladi. 8-ras mda sterjenli (a) va zirxli (b) bir fazali transformator chul- gamlarining joylashishi kursatilgan.

Transformatorlarda chulgamlar va tok utkaeuvchi boshka kism- larni izolyatsiyalash maksadida turli izolyatsion materiallar ishlatiladi. Kullanilgan izolyaiion materiallar ishlatish davo-

a 6

Steryayenь Yarko

Yarko

8-rasm. Sterjenli (l) va znrxli (b) bir fazali transformatora past kuchlanishli (PK) va yukori kuchlanishli (YuK) chulgamlarning joylashishi.




мг

таи—ПК ПК

'ПК

&

V

ПК

9-rasm. Transformatorning past kuchlanishli va yukori kuchlanishli chul- gamlarining joylashishi.

mida kizish temperaturasining ma’lum darajada uzgarnshiga chi- damli bulishi va transformatorning doimo yaxshi ishlashini ta’- minlashi lozim. Chulgamlar konstruktsiyam tez soviydigan, Uzga­ruvchan elektr maydoniga uzok, iakt chidaydigan *amda ishlatish davomida vujudga keladigan utkinchi kattarok kuchlanishlarga Kistsa vakt davomida bardosh beradigan va mexanik ji\atdan pi- shik, bulishi lozim.

Katta kuvvatli transformatorlarda ba’ean tsilindrik (9- rayem, a) yoki kush kontsentrik chulgam kullaniladi (9-rasm, b). Bunda past kuchlanishli chulgam ikki k,ismga bulinib, ular ora- siga yukori kuchlanishli chulgam urnatiladi. Transformatorlarda past va yuk,ori kuchlanishli chulgamlar galma-gal urnatilishi \am mumkin. Bunda past va yuk,ori kuchlanishli chulgamlarning ayrim sektsiyalari alo*ida disklar shaklida tayyorlanadi va ular ster- jenga galma-gal urnatiladi (9-rasm, v).

Moyli transformatorning mis chulgamlarida tok zichligi 2— 4,5 A/mm², kurUK transformatorlarda 1,2—3 A/mm²oraligida buli­shi lozim. Zichlikning katta kiymati katta kuvvatli transforma- torlarga tegishlidir. Keyingi vak,tlarda chulgamlar alyuminiy simlardan tayyorlanmovda. Bunday chulgamlarda tok zichligi mis chulgamlarga Karaganda 40 % kamrok buladi. Transformator chul- gamlari kirkimi yuzasi 0,02—10 mm² bulgan doiraviy simlardan va 6—60 mm² bulgan tugri burchakli simlardan tayyorlanadi

Инг

17

ш.и. i\\isp. D i

/Si%
Transformator chulgamlarining bosh va oxirgi uchlari bak kop- kogida urnatilgan maxsus chinni izolyat<sup>1

1</sup> ' g - ./ Ill’Sfl

2. 
   Elektr mashinalari
   

ulcham va shakllari trans­formatorning past \amdz yuk,ori kuchlanishlari k,iy- matiga boыik buladi (10- rasm, a va b).




10-расм. Транс- форматорминг кис- мали чинни кэоля- торлари a — бино ичидаУрнатилади гаи трансформатор учун, 6 — очих; жой- да урнатилади- ган трансформатор учун:

1 — ток ^тадигаи стержен, 2 — к*л- пок, 3 — чинни изолятор, 4 — ме­талл фланец.
Transformatorni ish- latish uchun uning birlam- chi chulgamini energiya man- baiga ulanadi Transforma- torning energiya manbaiga yeki elektr tarmoriga ula- nadigan chulgami uning birlamchi chulgami deyiladi. Bu chulramning bosh kismasi A xarfi bi­lan, oxirgi k,ismasi X Xarfi bilan belgilanadi. Iste’molchiga ulanadigan chulgam transformatorning ikkilamchi chulgami deyiladi. Ikkilamchi chul­ramning bosh k;ismasi a xarfi bilan, oxirgi kismasi x xarfi bilan belgilanadi

Transformatorlar kuchlanishni pasaytirishga yoki oshirishga muljallab tayyorlanadi. Ikkilamchi chulgamdan olinadigan kuchla­nish uning birlamchi chulgamiga berilayotgan kuchlanishdan kichik bulsa, kuchlanishni pasaytiruvchi transformator va aksin- cha, ikkilamchi chulramning kuchlanishi birlamchi chulgamga beri­layotgan kuchlanishdan katta bulsa, kuchlanishni oshiruvchi trans­formator deyiladi.

Transformatorning chultamlari ikkita bu'lsa, ikk i chulgam- li (past va yutsori kuchlanishli); uchta va undan ortik bulsa, uch chulgamli (yukori, urtacha va past kuchlanishli) va mos xolda kup chulgamli transformator deyiladi. Uch fazali transfor­matorlar xam ikki yoki uch chulgamli bulishi mumkin. Radiotexni- kada va avtomatikada ishlatiladigan kichik kuvvatli transfor­matorlar kup chulgamli buladi.

Transformatorlar elektr sxemalarda 11-rasmda tasvirlangan shartli belgilar bilan kursatiladi 18

i,

to Я “

Л
)

11. 
    rayem. Bir fazali ikki chulgamli (ya), bir fazali uch chulgamli (b) va uch fazali transformatorning (v) prnitsipnal sxemasi va shartli belgilari.
    

Chulgamlar izolyatsiyasini mustaxkamlash maksadida ular ora- siga kogoz-bakelit iilindrlar urnatiladi. Turli fazalardagi yukori kuchlanish chulgamlari orasiga \am izolyatsion tusiklar kuyiladi. Chulgamlarni yarmodan izolyatsiyalashda izolyatsion mate­rial-karton shayba va kistirmalardan foydalaniladi.

Transformator ishlatilganda u doim k^ziydi. Ishlash davo- mida muxit temperaturasi +35“S bulganda transformator chulgam- lariningtemperaturasi 70“Sdan; ferromagnit uzakniki 75°S dan; moyning ustki katlamida 60°S dan ortib ketmasligi lozim.

Amalda sovitish usuliga karab kuru k (S markali), moyli (M markali) va yonmaydigan suyuk dielektrik bilan tuldi- rilgan katta tokli transformatorlar keng ishlatiladi. Kuruk transformatorlar bino ichida, tsexlarda urnatiladi, ular ishla- tishda kulay. Xavoning elektr mustaxkamligi transformatorlar- ga kuyiladigan maxsus moyning elektr mustaxkamligidan past- rok bulganligi uchun KURUK transformatorlarda izolyatsion

bushlimar va ventilyatsion kanallar kattarok kilinadi. Kuruk transformatorlarning kuvvati 1600 . .. 2500 kVA, yukori kuchla­nishi 15 ... 20 kV gacha bulishi mumkin

Moyli transformatorlarda ferromagnit uzakni chulgamlar bilan birga maxsus mineral moy — transformator moyi bilan tuldirilgan metall bakka joylashtiriladi. Moyning is- sikdik utkazish xususiyati \avonikiga nisbatan yukorirok bulga­ni uchun chulgamlar va uzak kiziganda moy issiklikni tashkariga uzatuvchi muxit vazifasini bajaradi. Transformator moyi chul- gamlar izolyatsiyasining mustaxkamligini oshiradi, atmosfera ta’- sirida namlanishdan xamda izolyatsiya materiallarini bueilish- dan sakdayli. Transformatorlarda elektr mustaxkamligi 70... 120 kV/sm bulgan maxsus tayyorlangan mineral moy ishlatiladi. Ki- chik kuvvatli (30 kVA gacha) kuch transformatorlari bakining devorlari tekis buladi. Kattarok kuvvatli (1800 kVA gacha) trans­formatorlarda sovitish yuzasini kattalashtirish maksadida bak devori kobirgasimon kilib tayyorlanadi, bu maksadda bak devor- lariga maxsus trubalar payvandlanadi. Kuvvati 1800... 10000 kVA gacha bulgan transformatorlarda bakning tashki tomonida truba- li radiatorlar urnatiladi. Chulgamlar va ferromagnit ueakka te- gib turgan moy kiziydi va yukoriga tabiiy ravishda kutariladi, uning urniga uzakdan uzokda turgan sovuk moy keladi. Shu asosda radiator trubalarida moyning tabiiy xarakati vujudga keladi. Kuvvati 10000.. 63000 kVA bulgan transformatorlarda radiator trubalari tashki tomondan maxsus ventilyatorlar bilan sovitib turiladi. Yamala katta kuvvatli transformatorlarda moy nasos yordamida maxsus sovituvchi kurilmalardan utkaziladi va moy­ning majburiy xarakati ta’minlanadi. Yonmaydigan suyukdielek- trik bilan tuldirilgan transformatorlar yengindan xavfsizdir. Ularda sintetik izolyatsion material — s o v t o l vau bilan bir­ga kushimcha aralashma ishlatiladi. Sovtol pol ixl ord i fen il bi­lan trixlorbenzolningaralashmasidan iborat modda, kushimcha ara­lashma yepishkoklikni xamda kotish temperaturasini pasaytirish uchun kushiladi Bu moddalarning nisbati mos xolla normal ikdim uchun 65% va 35%; tropik iklim uchun 90% va 10% ni tashkil kila- di Lekin sovtol transformator moyilan kimmatrok, zararli ta’- siri xam bor. Bunday trasformatorlarning kuvvati 160...2500 kVA gacha, yukori kuchlanishi esa 6. .10 kV bulishi mumkin.

Transformator moyi izolyatsiyasining xususiyatiga namlik juda yomon ta’sir kiladi. Xatto xavodagi namlik xam moyning elektr mustaxkamligini pasaytirib yuboradi. Bundai tashkari, baklagi moy yozda issikdan kengayadi, kishda esa sovuklan torayadi. X,avo- ning transformator moyiga zararli ta’sirini kamaytirish \amda

5

U I

11. 
    rasm. Kuvvati 320 kVA, kuchlanishlari 6000±5/400 V bulgan TM-320/6 markali (uch fazali) mayli transformator:
    

/ — p^lat $zak, 2 — past kuchlanish chulgami, 3 — yukori kuchlanish chul­gami, 4 — bak, 5 — kengaytiruvchi bak, 6 — moy satxini kursatuvchi shisha naycha, 7— moy kuyiladigan teshik, 8— 9 — kurilma dastasi, 10 — yukori kuchlanish chulgami kismasi,

11. 
    — past kuchlanish chulgami kismasi, 12 — termometr, 13— moy chika- riladigam teshik, 14 — radiator trubalari.
    

bak xajmini kengaytirish maksadida kuvvati 75 kVA va undan ortik bulgan transformatorlar kohkofm ustiga maxsus kengay­tiruvchi bak urnatiladi (12-rasm).

Kengaytiruvchi bak asosiy bak bilan truba orkali tutashtiri- ladi. Odatda, transformator moyi kengaytiruvchi bakning yarmi- gacha tuldiriladi, bunda moyning xavo bilan tutashadigan yuzasi ancha kamayadi. Moyda xavoning zararli ta’siri xam, moyning ifloslanishi xam kamayadi. Moyning xavo ta’sirida tarkibiy «.ismlarga ajralishi (oksidpanishi) natijasida xosil buladi- gan chukindilar kengaytiruvchi bak tagiga chukadi. Kengaytirunchi bakning xavo bilan tutashadigan joyiga, biror idishda, xavo- ning namligini Uzida olib koluvchi modda — sorbent kUyiladi. Kuvvati 160 kVA va undan ortik bulgan transformatorlarda moyni tozalab turish uchun termosifon filьtr urnatiladi. Bu tad- birlar natijasida transformator moyining elektr mustaxkam­ligi uzok vakt yaxshi sakdanadi. Juda katta kuvvatli transforma­torlarda moyning xususiyatini yanada uzok vakt yaxshi saklash mak- sadida kengaytiruvchi bak germetik berkitilgan buladi. Vakg-vakti bilan transformator moyi tozalab va almashtirilib turiladi. Kengaytiruvchi bakning yen tomoniga undagi moyning satxini kursatuvchi shisha nayma urnatiladi.

Katta kuvvatli (1000 kVA va undan ortik) transformatorlar bakining ust tomonida bir uchi asosiy bak bilan tutashgan, ik- kinchi uchi kayrilgan va oynavand (membranali) truba urnatila­di. Ishlab turgan transformatorning Uramlari yoki chulgamlari kiska tutashib kolganda yoki nagruzkasi xaddan tashkari kupayib ketganda u tezda kizib ketadi, moy parchalanadi, kup mikdorda gaz ajraladi. Bak ichida bosim ortib ketadi Bunday sharoitda truba uchidagi oyna sinib ketadi va gaz tashkariga chikadi. Bunday exti- yot trubasi bulmagan transformator baki deformatsiyalanadi yoki butunlay ishdan chikadi. Asosiy bakning yon tomonida moyning temperaturasini kursatib turuvchi maxsus simobli termometr; katta kuvvatli va germetik transformatorlarda termosignaliza- torlar urnatiladi.

Kuvvati 560 kVA va undan ortik bulgan transformatorlarda uni ichki buzilishlardan sakpaydigan maxsus sakyaagich asbob — gaz relesi bulib, u asosiy bakni kengaytiruvchi bak bilan tutashtiruvchi trubaga urnatiladi (13-rasm). Transformator chul­gamlari yoki chulgam uramlari kiska tutashganda va umuman bakda moyning parchalanishidan xavfli portlovchi gaz kup ajralib chik-

11. 
    rayem. Kengaytiruvchi bak (a) va gaz relesi (b):
    

6. 
   — moy satxini k^rsatuvchi shisha naycha, 2— xavo almashtiruvchi truba, 3 — moy kuyiladigan probkali teshik, 4 — chukindilar chukadigan idish, 5 — uchi oynavand truba, 6 — transformator baki, 7 — gaz relesi, S — kengaytirgichni ajratunchi jumrak.
   

k,an paytda moy asosiy bakdan kengaytiruvchi bak tomon okadi va gaz relesining kontaktlari berkiladi xamda signal beriladi yoki transformatorni avtomatik tarzda tarmokdan uzib kuyadi. Gaz re- lesida moy ustida k,alk;ib turadigan ikkita kalkrvich (ballon) bulib, kal^ovichlarning yon tomonida normal sharoitda doimo ochikxolda turadigan simob kontaktlar buladi, ular shisha idishga urnatiladi. Kdlk,ovichlar ustma-ust urnatiladi. Ularning vaziyati moy xarakatining teeligiga karab uzgaradi. Biror sababga k^ra asosiy bakdan gaz ajralib chik,a boshlasa, moy asosiy bakdan ken­gaytiruvchi bak tomon sekin xarakatlanadi va birinchi k;alk;ovich- ning vaziyati uzgaradi, simob kontaktlari berkiladi va ogoxlan- tiruvchi signal berish kurilmasi ishga tushib, transformator nonormal rejimda ishlayotganligi xak,ida xabar beradi. Agar trans­formatorda xavfli buzilish bulsa, gaz ajralishi tezlashadi, tru- bada moyning xarakat tezligi xam ortadi. Bunda ikkinchi kalko- vichning vaziyati uzgaradi, uning simob kontaktlari berkiladi. Bu kontakt transformatorni tarmokdan uzib kuyishga impulьs beradi va uni xavfli ichki buzilishlardan sa^laydi.

Xar bir transformatorning baki devorida urnatilgan temir taxtachada uning texnik ta’rifi yozilgan buladi. GOST 1 1677—74 buyicha taxtachada kuyidagilar kursatiladi:

1. 
   transformatorning markasi, rakami va ishlab chi^argan zavodning nomi xamda adresi; 2) nominal kuvvati (kVA da);
   

3) yukori va past nominal kuchlanishi (V yoki kV da); 4) yukori va past kuchlanishli chulgamlarining nominal toki (A da); 5) ^zga- ruvchan tok chastotasi; 6) fazalar soni; 7) yukori va past kuchla­nishli chulgamlarining ulanish sxemalari va gruppasi; 8) kiska tutashish kuchlanishi (U_k%)\ 9) sovitilish usuli; 10) transfor­matorning massasi (kG yoki t); 11) moyning massasi (kG yoki t); 12) kuchlanishni uzgartiruvchi pereklyuchatelning vaziyati va x,okazo.

Transformatorlarning markasi \arflar va rakamlar bilan kursatiladi Markadagi: T — uch fazali; O — bir fazali; M — moy bilan sovitiladigan; D — moyni tashkaridan shamol bilan yoki majburiy xarakatlantirib sovitiladigan; TS — moyni sovuksuv- li sovitgichdan utkazib sovitiladigan; DTS — yukoridagi ikkala usul bilan sovitiladigan; G — yashinga chidamli (marka oxirida kursatiladi); N — kuchlanishi nagruzkani uzmasdan rostlanadi- gan (marka oxirida kursatiladi), N — yonmaydigan suyuk dielekt­rik bilan tuldirilgan (ikkinchi urinda) degan ma’nolarni be- radi. Transformator markasida T \arfi bulsa, bu uch chulgamli transformatorni ifodalaydi. Markada xarfli ifodadan keyin- gi rakam uning nominal kuvvatini (kVA) da; ikkinchi rakam yukori nominal kuchlanishni kursatadi Masalan, TTSTNG-63000/220 marka — uch fazali, uch chulgamli, moyi majburiy sovitiladigan, kuchlanishi nagruzkani uzmay rostlanadigan, yashinga chidamli, kuvvati 63000 kVA va yukori kuchlanishli chulgamining nominal kuchlanishi 220 kV bulgan transformatorni ifodalaydi yoki TM- 6300/35 — kuvvati 6300 kVA va yukori kuchlanishli chulgamining kuchlanishi 35 kV bulgan ikki chulgamli, uch fazali, moy bilan tabiiy sovitiladigan transformatorni bildiradi.

Transformatorlar ishlatilishiga karab bir necha xilga buli- nadi:

1. 
   Bir fazali yoki uch fazali katta tokli trans­formatorlar— elektr energiyasini uzok masofaga uzatishda, uni iste’molchilar orasida taksimlashda va umuman, iste’mol- chilarni elektr energiyasi bilan ta’minlashda ishlatiladi.
   
2. 
   Avtotransformatorlar — kuchlanish kiymatini bir oz uzgartirish yoki kuchlanish kiymatini noldan boshlab oshirish uchun xamda katta kuvvatli asinxron dvigatellarni yurgizish uchun ishlatiladi
   
3. 
   Ulchov transformatorlari (kuchlanish transforma­torlari va tok transformatorlari) — elektr ulchash sxemalari-
   

da, yutsori kuchlanishlarni va katta toklarni oddiy ulchash pri- borlari bilan ulchash uchun ishlatiladi.

4. 
   Maxsus transformatorlar — payvandlash transfor­matorlari; sinov transformatorlari; radio, televedeniye, alok.a va avtomatika kuril mal ar ida ishlatiladigan transformatorlar; uzgaruvchan tokning fazalari sonini yoki chastotasini uzgarti­ruvchi transformatorlar maxsus transformatorlar xisoblanadi.
   

Transformatorlarning turlari kup bulishiga k,aramay, ular­ning ishlash printsiplari va ularda sodir buladigan fizik щdi- salar, asosan, bir xildir. Kelgusi boblarda amalda juda keng ishlatiladigan bir fazali va uch fazali katta tokli transforma­torlar nazariyasini batafsil urganamiz.

3. 
   Transformatorning ishlash printsipi
   

а
Transformator ishlashi uchun uning birlamchi chulgamini kuch­lanishi i = U_t sin sh/ bulgan uzga- J ruvchan tok manbaiga yoki elektr tar-

MOFMra ulanadi (14-rasm). Bunda birlamchi chulgamdan uzgaruvchan tok Oi ⁼^_mi^s'^nQ)/) uta boshlaydi. Bu tok ferromagnit uzakda uzgaruvchan mag­nit o^imi (F = F_t • sin sh/) xosil






6

11. 
    rasm. Bir fazali transformatorning elektromagnit sxemasi (o), shartln-mantikiy sxemasi (b):