Трансформатор

Zəncirvari nüvə reaksyaları 
Uran nüvəsinin parçalanması zamanı şüalanan neytronlar qonşu uran nüvələrini parçalaya bilər. Bu 
reaksiyada yaranmış neytronlar yenə başqa qonşu uran nüvələri parçalayır. Nəticədə bölünmüş uran nüvələrin sayı 
tez artır, zəncirvari nüvə reaksiyası yaranır. 

---

10 
Reaksiya zamanı maddədə olan neytronların sayı dəyişə bilər. Neytronların bir hissəsi maddənin daxilindən 
çıxır və reaksiyada iştirak etmir, ona görə sayı azalır. 
İstənilən nəsildəki neytronların sayının əvvəlki nasildəki neytronların sayına olan nisbəti neytronların artma 
əmsalı adlanır: 
𝑛𝑒𝑦𝑡𝑟𝑜𝑛𝑙𝑎𝑟𝚤𝑛 𝑎𝑟𝑡𝑚𝑎 ə𝑚𝑠𝑎𝑙𝚤 =
𝑖𝑠𝑡ə𝑛𝑖𝑙ə𝑛 𝑛ə𝑠𝑖𝑙𝑑ə𝑘𝑖 𝑛𝑒𝑦𝑡𝑟𝑜𝑛𝑙𝑎𝑟𝚤𝑛 𝑠𝑎𝑦𝚤
ə𝑣𝑣ə𝑙𝑘𝑖 𝑛ə𝑠𝑖𝑙𝑑ə𝑘𝑖 𝑛𝑒𝑦𝑡𝑟𝑜𝑛𝑙𝑎𝑟𝚤𝑛 𝑠𝑎𝑦𝚤
⇔
𝑘 =
𝑁
𝑖
𝑁
𝑖−1
Zəncirvari nüvə reaksiyasını təmin etmək üçün tələb olunan uranın kütləsinin ən kiçik qiymətinə böhran 
kütləsi deyilir. Uranın böhran kütləsi 50 kq-dır. 
Əgər uranın kütləsi böhran kütləsindən
–
kiçik olarsa, onda

neytronların sayı getdikcə azalacaq k<1
⇒

zəncirvari nüvə reaksiya sönəcək. 
–
böyük olarsa, onda

neytronların sayı getdikcə artacaq k>1
⇒

zəncirvari nüvə reaksiya sönəcək – partlayış təhlükəsi yaranır. 
–
bərabər olarsa, onda

neytronların sayı dəyişməyəcək k=1
⇒

zəncirvari nüvə reaksiya stabil qalacaq – idarə olunan nüvə reaksiyası yaranır. 
Uran nüvələrinin bölünməsindən ayrılan enerji atom elektrik stansiyalarında (AES-lərdə) istifadə olunur. 
Uranın bölünməsi prosesi çox təhlükəlidir. Ona görə də nüvə reaktorlarını qoruyucu örtüklərlə əhatə edirlər. 
Распространен тип реактора с водой под давлением. 
İstilik daşıyıcısı qismində su istifadə olunur. Soyuq su reaktora çox yüksək təzyiq altında daxil olur. Bu 
təzyiq suyun qaynamasının qarşısını alır.
Reaktorun aktiv zonasından keçən soyuq su özünü həm də ki yavaşıdıcı kimi aparır – neytronları yavaşıdır 
ki, onlar uran nüvəsi ilə toqquşduqda, zəncirvarı nüvə reaksiyası yaratsın. 
Nüvə yanacağı (uran) reaktorun aktiv zonasında istilik ayıran millərin toplusu şəklindədir.

---

Радиоактивность 
С.Агакишиев 
11 
Nüvə reaksiyasının gedişini bor və ya kadmium ibarət olan millər vasitəsi ilə idarə edirlər. İdarəedici 
millər, yanacaq milləri kimi, reaktorun aktiv zonasında yerləşir və neytronlara təsir edərək, onları udur. 
Bölünmə zamanı çox böyük miqdarda istilik ayrılır. Qızmış su aktiv zonanı 300ºС temperaturda və yüksək 
təzyiq altında tərk edir və buxar qazanına daxil olur.
Birinci konturdakı qızmış su ikinci konturdakı suyu qaynayana qədər qızdırır. Buxar – turbinin pərlərinə 
istiqamətləndirilir və onu fırladır. Fırlanan val enerjini generatora ötürür. Generatorda mexaniki enerji elektrin 
enerjiyə çevrilir. Buxar soyuyur, kondensasiya edir və su yenidən 
reaktora
qayıdır.
Bu mürəkkəb proseslər nəticəsində atom elektrik stansiyası elektrik cərəyanı istehsal edir.
AES operatoru, reaktorun aktiv zonasında olan millərin sayını tənzimləyərək, nüvə reaksiyasını sürətini 
dəyişir. İdarəedici mili aktiv zonaya daxil olarsa, onda nüvə reaksiyasının sürəti azalır. İdarəedici mili aktiv zonadan 
xarıc olarsa, onda nüvə reaksiyasının sürəti artır.
Nüvə reaktoru 
Atom nüvəsinin bölünməsi vasitəsi ilə enerjinin və radioaktiv elementlərin alınması üçün istifadə olunan 
qurğuya nüvə reaktoru deyilir. Nüvə reaktorunda yanacaq qismində ağır radioaktiv metallar istifadə olunur: uran 
235
U, uran
238
U və ya plutonium 
239
Pu.