Transaksion xarajatlar

TURLARI:

Ахборотни қидириб топиш харажатлари - имкониятли шерик ҳақидаги, бозордаги вазият ҳақидаги ахборотни қидириб топиш харажатларини, шунингдек қўлга киритиладиган тўлиқсиз ва номукаммал ахборот билан боғлиқ йўқотишларни ўз ичига олади.

Мониторинг ва оппортунизмни олдини олиш харажатлари - битим шартларига риоя этилишини назорат қилиш ва ушбу шартларнинг бажарилишидан бош тортилишини олдини олиш харажатлари.

Мулоқот юритиш харажатлари -алмашув шартлари, битим шаклини танлаш ҳақида мулоқотлар олиб бориш харажатларини ўз ичига олади.

Тафсирлаш ва мулкчилик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш харажатлари - судлар, ҳакамлар харажатлари; шартномани бажариш жараёнида бузилган ҳуқуқларни тиклаш учун зарур бўлган вақт ва ресурслар сарфлари, шунингдек мулкчилик ҳуқуқларининг яхши тафсирланмаган ва ишончсиз ҳимоядан кўрилган йўқотишлар.

Ўлчаш харажатлари - битим предмети бўлган товарлар ва хизматлар сифатини ўлчаш учун зарур бўлган харажатлар.

Шартнома тузиш харажатлари - битимни юридик ёки хуфёна (норасмий) расмийлаштириш харажатлари.

Учинчи шахслардан ҳимоялаш харажатлари - учинчи шахслар (давлат, уюшган жиноятчилик ва ҳ.к.)нинг битим натижасида олинадиган фойдали самара қисмига эътирозларидан ҳимоялаш харажатлари.

141.Ishlab chiqarishni cheklash (ishlab chiqarish kvotasi) Davlatning bozor narxiga ta’sir qilish siyosatidan biri bu - mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali mahsulot narxini kerakli darajagacha ko’tarish mumkin. Davlat har bir firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini qonun chiqarish orqali belgilashi (kvotalashi) mumkin. Biror mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotish bo’yicha litsenziyaning davlat tomonidan berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bo’lishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarni sotishga beriladigan litsenziyalarni ko’paytirish yoki kamaytirish orqali spirtli ichimlikni sotish hajmini oshirish yoki qisqartirish mumkin. Sotish hajmining qisqarishi tovar narxini kerakli darajaga oshirish imkonini beradi.

140.Barqaror narxlarni ushlab turish. Rivojlangan davlatlarda barqaror narx ko‘pincha sutga, tamaki va donga qo‘llaniladi, bundan maqsad, ushbu tovarlarni ishlab chiqaruvchilarning daromadlarini yetarli darajada bo‘lishini ta'minlash. Bunday siyosatda davlat mahsulotga narxni P* darajada belgilab, uni shu darajada bo‘lishini taminlash uchun kerakli hajmdagi mahsulotni sotib oladi. Narx P* darajada o‘rnatiladigandan keyin iste'mol talabi Q0 dan Q1ga pasayadi, taklif esa Q2 ga qadar oshadi. P * narxni ushlab turish uchun va omborlarda tovar zahiralarni to‘planishini oldini olish uchun davlat ortiqcha miqdordagi tovarni sotib olishi kerak. Iste'mol talabi davlat talabi qo‘shiladi va ishlab chiqaruvchilar barcha mahsulotni P * narxda sotish mumkin bo‘ladi.

139.Barqaror narxni ta'minlash va ishlab chiqarish hajmini cheklash siyosati. AQSH va Yevropa davlatlarida minimal narxni o‘rnatishdan tashqari, narxlarni barqarorlashtirishda ishlab chiqarish hajmini qisqartirishni yoki ishlab chiqarishni chekli rag‘batlantirish siyosatlarini qo‘shib olib boradi. Ayniqsa, bunday siyosat AQSHda qishloq xo‘jaligi tizimi qo‘llanadi.

138.Ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi ishlab chiqaruvchi tomonidan olingan umumiy manfaatni bildiradi. Bir xil ishlab chiqaruvchilar uchun bir birlik mahsulot xarajatlari bozor narxiga teng bo‘lsa, boshqa ishlab chiqaruvchi uchun ushbu xarajatlar bozor narxidan kichikdir. Demak, ishlab chiqaruvchilar ushbu tovarni sotishdan foyda, ya'ni ortiqcha manfaat oladilar. Har bir tovar uchun ushbu ortiqcha manfaat tovarning bozor narxi bilan uni ishlab chiqarishdagi chekli xarajati o‘rtasidagi farqga teng bo‘lib, uni ishlab chiqaruvchi oladi. Bu farq bir birlik mahsulotdan oladigan foyda bilan ishlab chiqarishdagi har qanday rentani qo‘shilganiga teng. Umuman ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi bu barcha ishlab chiqaruvchilar tomonidan olinadigan foydalarning umumiy yig‘indisidir. Bozor uchun umumiy ishlab chiqaruvchi ortiqchaligi taklif chizig‘idan tortib to bozor narxi chizig‘igacha bo‘lgan oraliqdagi yuzaga teng.

137.Iste'molchi ortiqchaligi - iste'molchi tomonidan tovarga to‘lashi mumkin bo‘lgan maksimal narx bilan tovarning haqiqiy narxi o‘rtasidagi farqni bildiradi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, iste'molchining tovar uchun berishi mumkin bo‘lgan maksimal narxdan tovarni sotib olishda to‘lanadigan haqiqiy narxning ayirmasiga teng. Iste'molchi ortiqchaligi (qo‘shimcha naf) alohida insonning qanchalik o‘rtacha yaxshi yashayotganligini ko‘rsatadi. Iste'molchining umumiy ortiqchaligi bu talab chizig‘i bilan bozor narxi chizig‘i o‘rtasida joylashgan soha.Iste'molchi ortiqchaligi barcha iste'molchilarning umumiy sof nafini o‘lchashga yordam beradi va u yordamida biz bozorni davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi samaradorligini, iste'molchi ortiqchaligini umumiy natijasining o‘zgarishini o‘lchash asosida aniqlashimiz mumkin.

136.Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish deganda davlatning jamiyat azolarining ehtiyojlarini qondirish darajasini oshirish uchun cheklangan ishlab chiqarish resurslaridan yanada samarali foydalanishni taminlovchi, umumiy iqtisodiy muvozanatga erishiga yonaltirilgan, ijtimoiy takror ishlab chiqarish jarayonini tashkil etish bo‟yicha faoliyat tushuniladi. A.Smitning iqtisodiyotni tartibga solishning bozor mexanizmi xusudida 3ta asosli qoidasi: 1.Bozorni tartibga solishga davlat aralashmasligi lozim. Uning vazifasi: tinchlikni saqlash, me’yorida soliqlar belgilash, adolatli sud qilishni ta’minlashdir. 2.Bozorni tartibga soluvchi asosiy kuch – bu «ko‘rinmas qo‘l», ya’ni talab, taklif va raqobat. 3.Bozor o‘z-o‘zini boshqaradi. Buni bozor talabi va tovar taklifining o‘zaro bog‘liqligi ta’minlaydi. Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solishning maqsadi uning quyidagi vazifalarida aniq namoyon bo’ladi: 1) Bozor tizimining samarali amal qilishiga imkon tugdiruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni taminlash; 2) Raqobatni himoya qilish; 3) Daromad va boylikni qayta taqsimlash; 4) Resurslarni qayta taqsimlash; 5) Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, yani iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlilik darajasi ustidan nazorat qilish hamda iqtisodiy osishni ragbatlantirish.

135. Mamlakatlarning rivojlanish tarixi shuni isbotladiki, garchand xamma joyga kirib boruvchi shaxsiy manfaatning «korinmas kol»i uni yonaltirib tursada davlatning aralashuvisiz iktisodiyot ozini- ozi samarali boshkara olmas ekan. Bozor kuchlari avvalam bor iktisodiyotda mavjud barcha resurslardan tolik foydalanishni va baxolarning barkaror darajasini taminlab turadigan darajadagi milliy ishlab chikarish xajmlarini saklab turish uchun etarli emas. Iqtisodiyot davlat tomonidan mamuriy, iktisodiy va ijtimoiy usullar bilan tartibga solinadi. Mamuriy usullar antimonomol tadbirlar, majburiy standartlarni ornatish, tadbirkorlik faoliyatini litsenziyalash va subektlarini royxatga olish kabilarni oz ichiga oladi. Ijtimoiy usullarga davlat ijtimoiy taminoti, minimal ish xakini ornatish, ishsizlik nafakalarini berish kabilar kiradi. Iktisodiy usullar byudjetdan moliyalashtirish, davlat xaridi, davlat sektori faoliyati kabi togridan-togri usullarni va byudjet-solik xamda pul-kredit siyosatidan iborat bevosita tartibga solish usullarini oz ichiga oladi. Davlat bozor iktisodiyotining samarali faoliyat korsatishi uchun asos boladigan ayrim xizmatlarni va xukukiy bazani taminlash vazifalarini zimmasiga oladi. Xukukiy bazani taminlash asosan iktisodiy faoliyatni tartibga soluvchi konunlar ishlab chikarishda va bu konunlarni bajarishni taminlash xamda nazorat kilishda namoyon boladi. Davlat, shuningdek xalkaro munosabatlarni yolga koyib oz tadbirkorlaring maxsulotlarini xorijiy mamlakatlarda sotishi uchun kulay sharoit yaratadi. Bunga ikki tomonlama solikka tortmaslik, boj tolovlari boyicha ozaro imtiyozlar berish, investitsiyalarni kafolatlash kabi masalalarda xukumatlararo kelishuvlar orkali erishiladi. Tashki savdoni tartibga solish vositalari orkali xam davlat oz ishlab chikaruvchilarini ximoya kiladi(bu masalalar okuv kollanmasining tegishli mavzularida ko`rib chikiladi).

134.Iste'molchi ortiqchaligi - iste'molchi tomonidan tovarga to‘lashi mumkin bo‘lgan maksimal narx bilan tovarning haqiqiy narxi o‘rtasidagi farqni bildiradi. Aniqroq qilib aytadigan bo‘lsak, iste'molchining tovar uchun berishi mumkin bo‘lgan maksimal narxdan tovarni sotib olishda to‘lanadigan haqiqiy narxning ayirmasiga teng. Iste'molchi ortiqchaligi (qo‘shimcha naf) alohida insonning qanchalik o‘rtacha yaxshi yashayotganligini ko‘rsatadi. Iste'molchining umumiy ortiqchaligi bu talab chizig‘i bilan bozor narxi chizig‘i o‘rtasida joylashgan soha.Iste'molchi ortiqchaligi barcha iste'molchilarning umumiy sof nafini o‘lchashga yordam beradi va u yordamida biz bozorni davlat tomonidan muvofiqlashtirilishi samaradorligini, iste'molchi ortiqchaligini umumiy natijasining o‘zgarishini o‘lchash asosida aniqlashimiz mumkin.