Transaksion xarajatlar

38. BEFARQLIK CHIZIG‘1 - shaxs uchun bir xil naf beradigan bo'sh vaqt, ish vaqti va ish haqi (daromad) kombinatsiyalarini ifodalovchi egri chiziq (bu yerda bo'sh vaqt va ish vaqti 0 dan 24 soatgacha qiymat qabul qiladi va har bir ish vaqti ma’lum daromad va ish haqini ifodalaydi). Befarqlik egri chiziqlari bir ne′mat bilan ikkinchi ne′matni almashtirish mumkinligini ko`rsatadi. Befarqlik egri chiziqlari bir-biri bilan kesishmaydi. Befarqlik egri chiziqlari qanchalik o‘ngda va tepada joylashgan bo‘lsa, unga to‘g‘ri keladigan naflik shuncha yuqori bo‘ladi.

37. Iste'molchi tanlovi nazariyasida uch qoida (postulata) amal qiladi: 1.Iste'molchilar barcha nematlarni klassifikatsiya qiladi va bir-biri bilan solishtira oladi.yani, ular bozorda mustaqil va xech kimga bogliq emas. 2.Iste'molchi xohishi tranzitivdir (ozgaruvchan). Agar istemolchi A majmuani B ga nisbatan koproq xoxlasa va B majmuani C majmuadan kora koproq xoxlasa, unda u A majmuani C majmuaga nisbatan koproq xoxlagan boladi. 3.Toyinmaslik, Iste'molchi bozorda o‘z etiyojlarini to‘laroq qondirishga harakat qiladi, yani, har doim nematning koproq qismini kamroq qismidan afzal ko`radi. Iste‘molchi tanlovini tushuntirishda befarqlik egri chizig‘i muhim rol o‘ynaydi. NAFLIK FUNKSIYASI - iste’mol qilingan ne’matlar miqdorining o'zgarishi natijasida olinadigan naflikning o'zgarishini ifodalovchi funksiya.

30/35. Talab – bu pul bilan ta’minlangan ehtiyojdir. Ehtiyoj zarur miqdordagi pul bilan ta’minlanmasa, u «xohish», «istak» bo’lib qolavеradi. alablar turlicha bo’lib, odatda bir xil tovar yoki xizmatlarga bo’lgan talabning ikki turi farqlanadi: yakka talab va bozor talabi. Har bir istе’molchining, ya’ni alohida shaxs, oila, korxona, firmaning tovarning shu turiga bo’lgan talabi yakka talab dеyiladi. Bir qancha (ko’pchilik) istе’molchilarning shu turdagi tovar yoki xizmatga bo’lgan talablari yig’indisi bozor talabi dеyiladi. Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko’rsatadi: 1) istе’molchining didi; 2) bozordagi istе’molchilar soni; 3) istе’molchining daromadlari; 4) bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi; 5) kеlajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli.

31/36. Taklifning narx bo‘yicha elastikligi - bu narxning bir foiz o‘zgarishiga javoban, taklif qilinadigan tovarning miqdorini foiz bo‘yicha o‘zgarishini bildiradi. Bunday elastiklikning qiymati musbat bo‘ladi, nima uchun deganda, ishlab chiqaruvchilar uchun yuqori narx, ularni ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishga rag‘batlantiradi. TAKLIFGA TA’SIR ETUVCHI G'AYRINARXIY OMILLAR - talabga narxdan bo'lak ta’sir etuvchi omillar. 1. Resurslar baholarining o'zgarishi. Masalan, mineral o'g'itlarga bo'Igan bahoning pasayishi paxtaning taklifini oshiradi. 2. Texnologiyadagi o'zgarishlar. Masalan, paxta viltiga qarshi samarali vositani yaratish paxtaning taklifini oshiradi. 3. Dotatsiya va soliqlardagi o'zgarishlar. Masalan, sigaretlarga aksiz soliqlarining ortishi uning taklifini qisqartiradi; universitetlarga beriladigan dotatsiyalar kamayishi oliy ma’lumotli mutaxassislar taklifini kamaytiradi; 4. Boshqa tovarlarga bo'Igan bahoning o'zgarishi. Masalan, mol go'shtiga bo'Igan bahoning pasayishi qo'y go'shtining taklifini oshiradi. 5. Kutishdagi o'zgarishlar. Masalan, kelgusida neftga bo'Igan bahoning pasayishi neft kompaniyalarini uning j oriy taklifiga ko'nishlariga majbur qiladi. 6. Tovar ishlab chiqaruvchilarning sonining o'zgarishi. Masalan, muzlatkichlarni ishlab chiqaruvchi firmalar sonining o'sishi uning taklifining ortishiga olib keladi.

34. Elastiklik - bir o‘zgaruvchining boshqa bir o‘zgaruvchi ta'siri ostida o‘zgarishini o‘lchaydigan o‘lchov; aniqroq qilib aytganda, biror o‘zgaruvchining bir foizga o‘zgarishini natijasida boshqa bir o‘zgaruvchining ma'lum foiz miqdorga o‘zgarishini ko‘rsatadigan sondir. Bunga eng muhim misollardan biri bo‘lib, narxga bog‘liq bo‘lgan talab elastikligidir. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o‘zgarishi, unga bo‘lgan talabninng necha foizga o‘zgarishini ko‘rsatadi.

33. Elastiklik nazariyasi firmalar va davlatning iqtisodiy siyosatini belgilashda muhim qurol bolib hisoblanadi. Ma′lumki, talab va taklif chiziqlarining yotiqligi, ularning elastiklik koeffitsiyentlari miqdorining ozgarishiga kora ozgaradi. Talab va taklifning elastik yoki elastik bolmasligi soliq yukining iste′molchi va ishlab chiqaruvchilar ortasida qanday gaqsimlanishini, ya′ni soliqning qancha qismini iste′molchi va qancha qismini ishlab chiqaruvchi tolashini aniqlab beradi. Umumiy soliq iste′molchi va ishlab chiqaruvchi ortasida taqsimlanib, oz ichiga soliq yuki ortiqchaligini oladi. Ushbu soliq yuki ortiqchaligi ―olik yuk bolib, jamiyat uchun sof yoqotish hisoblanadi. Talab elastikligi qancha yuqori bolsa (ED>1), uning chizigi shuncha yotiq boladi va soliqning katta qismi ishlab chiqaruvchilar zimmasiga tushadi.

29. Bozorning dinamik modelida bozor narxi P(t) ning ozgarishi 3 xil natijaga olib kelishi mumkin: 1. Vaqt otishi bilan bozor narxi P(t) ning muvozanat narxdan chetlanishi kamayib boradi; 2. Bozor narxi muvozanat narxdan uzoqlashib boradi; 3. Bozor narxi muvozanat narx atrofida tebranib turadi va bozor muvozanatiga hech vaqt erishilmaydi. Bozorning dinamik modelida narxlar trayektoriyasi P(1),P(2)... orgimchak uyasi toriga oxshagani uchun ham bu model ―torsimon model‖ deb nom olgan.

23/27. BOZOR MUVOZANATI - bozor iqtisodiyoti sharoitida talab, taklif va narxlarning o'zgarib turishi sotuvchilarning sotishga tayyor turgan tovarlarining miqdori xaridorlar talabi miqdoriga tenglashguniga qadar davom etaveradi. Bunday holda talab narxi taklif narxiga teng bo' ladi, talab va taklifhajmi esa ko'paymaydi ham, kamaymaydi ham. Bozorda bunday taklif bozor muvozanati shu sharoitda sotiladigan va sotib olinadigan tovarlar hajmi esa miqdor muvozanati deyiladi. Agar shunday muvofiqlik bo'lmasa, bozor muvozanati izdan chiqqan hisoblanadi. Talab va taklif uzoq vaqt bir-biridan ajralib qolsa, bozor o'zining me’yordagi holati, faoliyatini yo'qotadi.

26. Talabga narxdan tashqari quyidagi asosiy omillar ta’sir ko’rsatadi: 1) istе’molchining didi; 2) bozordagi istе’molchilar soni; 3) istе’molchining daromadlari; 4) bir-biriga bog’liq tovarlarning narxi; 5) kеlajakda narx va daromadlarning o’zgarishi ehtimoli. TAKLIFGA TA’SIR ETUVCHI G'AYRINARXIY OMILLAR - talabga narxdan bo'lak ta’sir etuvchi omillar. 1. Resurslar baholarining o'zgarishi. Masalan, mineral o'g'itlarga bo'Igan bahoning pasayishi paxtaning taklifini oshiradi. 2. Texnologiyadagi o'zgarishlar. Masalan, paxta viltiga qarshi samarali vositani yaratish paxtaning taklifini oshiradi. 3. Dotatsiya va soliqlardagi o'zgarishlar. Masalan, sigaretlarga aksiz soliqlarining ortishi uning taklifini qisqartiradi; universitetlarga beriladigan dotatsiyalar kamayishi oliy ma’lumotli mutaxassislar taklifini kamaytiradi; 4. Boshqa tovarlarga bo'Igan bahoning o'zgarishi. Masalan, mol go'shtiga bo'Igan bahoning pasayishi qo'y go'shtining taklifini oshiradi. 5. Kutishdagi o'zgarishlar. Masalan, kelgusida neftga bo'Igan bahoning pasayishi neft kompaniyalarini uning j oriy taklifiga ko'nishlariga majbur qiladi. 6. Tovar ishlab chiqaruvchilarning sonining o'zgarishi. Masalan, muzlatkichlarni ishlab chiqaruvchi firmalar sonining o'sishi uning taklifining ortishiga olib keladi.

25. TAKLIF CHIZIG'I - tovar narxi bilan taklif qilinadigan ushbu tovar miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi egri chiziq. TALAB CHIZIG'I - talab bilan narx o'rtasidagi bog'liqlikning chizma ifodasi. TALAB CHIZIG'I - tovar narxi bilan sotib olinadigan ushbu tovar miqdori o'rtasidagi bog'liqlikni ifodalovchi egri chiziq.

24. Ba'zi vaqtlarda bozor narxi davlat tomonidan o‘rnatiladi. Narx maksimal deyiladi, agar o‘rnatilgan narx P muvozanat narxdan kichik bo‘lsa P  P_e ( P_e- muvozanat narx) va narxni maksimal narx P dan yuqori belgilash ta'qiqlansa. Maksimal narx ba'zi bir mahsulotlarga aholini ushbu mahsulot bilan ma'lum darajada ta'minlash maqsadida davlat tomonidan o‘rnatiladi. Talab va taklif nazariyasiga ko‘ra, maksimal narxning o‘rnatilishi mahsulot tanqisligiga olib keladi. Tovar tanqisligini davlat o‘z zahirasidan mahsulotni bozorgachiqarish yo‘li bilan yechadi, ya'ni o‘z zahirasidagi Q^D Q^S miqdorda mahsulot chiqarib talab va taklifni tenglashtiradi. Agar sotuvchilarga tovarni maksimal narx P dan yuqori narxda sotishga ruxsat bo‘lmasa, taklif Q^S miqdor bilan chegaralangani uchun, norasmiy bozor (xufiyona bozor) vujudga keladi va bu bozorda tovar norasmiy bozor narxi P_n da sotiladi; P_n muvozanat narxdan ancha yuqori bo‘lishi mumkin. Mahsulotning narxi P minimal narx deyiladi, agar minimal narx muvozanat narxdan katta bo‘lsa, P  P_e (Р_e-muvozanat narx) va narx P ni pasaytirish mumkin bo’lmasa. Bunday minimal narx davlat tomonidan,ushbu mahsulotni ishlab chiqaruvchilarni himoya qilish uchun o‘rnatiladi. Minimal narxning o‘rnatilishi, ortiqcha mahsulotning vujudga kelishiga olib keladi yoki mahsulotlar sotilmasdan omborlarda to‘planib qolishiga olib keladi. Agar davlat mahsulotni minimal narxdan past narxda sotishga ruxsat bermasa,bu yerda ham norasmiy bozor vujudga keladi.