Transaksion xarajatlar

150.Bozorning samarali faoliyat ko‘rsatishi transaksion xarajatlar bilan bog‘liq. Transaksion xarajatlar - bu tovar almashish sohasidagi xarajatlardir. Bu tushuncha birinchi bo‘lib R.Kouz tomonidan kiritilgan (1937 y). Transaksion xarajatlar o‘z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi: axborot olish, o‘zaro kelishuv va uchrashuvlar bilan bog‘liq xarajatlar, tovarlar xususiyatlarini aniqlash bilan bog‘liq xarajatlar, mulk huquqini himoya qilish va boshqalar. Bozorning o‘ziga xos xususiyati shundan iboratki, u daromadlarni samarali faoliyat ko‘rsatayotgan sub'yektlar hisobiga qayta taqsimlaydi, ya'ni zamonaviy texnologiyadan, cheklangan resurslardan samarali foydalanayotgan xo‘jalik sub'yektlari hisobiga.

149.Faraz qilaylik, soliq firmaning ishlab chiqarish hajmidan olinadi va u mahsulot narxiga ta'sir qilmaydi. Biz ko‘ramizki, ishlab chiqarish hajmiga qo‘yilgan soliq firmani ishlab chiqarish hajmini qisqartirishga undaydi. Qisqa muddatli oraliqda musbat iqtisodiy foyda bilan ishlayotgan firma hajmda mahsulot ishlab chiqarib bozor narxida sotadi. Soliq har bir ishlab chiqarilgan mahsulot birligiga qo‘yilganligi uchun, u firmaning chekli xarajatini MC2=MC1+t dan (t - bir birlik mahsulotga qo‘yilgan soliq) holatga siljitadi. Soliq xuddi shunday o‘rtacha o‘zgaruvchan xarajatni ham t miqdorga yuqoriga siljitadi. Узок, муддатли оралик,ни к,арайдиган булсак, ишлаб чик,ариш xажмига куйилган солик баъзи бир фирмаларни бизнесдан чик,ишга мажбур килади.

148.Davlatning bozor narxiga ta'sir qilish siyosatidan biri bu - mahsulot ishlab chiqarish hajmini cheklash orqali mahsulot narxini kerakli darajagacha ko‘tarish mumkin. Davlat har bir firmaning mahsulot ishlab chiqarish hajmini qonun chiqarish orqali belgilashi (kvotalashi) mumkin. Biror mahsulotni ishlab chiqarish yoki sotish bo‘yicha litsenziyaning davlat tomonidan berilishi, shunday siyosatni yuritishga misol bo‘lishi mumkin. Masalan, spirtli ichimliklarni sotishga beriladigan litsenziyalarni ko‘paytirish yoki kamaytirish orqali spirtli ichimlikni sotish hajmini oshirish yoki qisqartirish mumkin. Sotish hajmining qisqarishi tovar narxini kerakli darajaga oshirish imkonini beradi.Yana AQSH davlatining qishloq xo‘jaligi siyosati qaraymiz. AQSH davlatining qishloq xo‘jaligi siyosati ko‘proq mahsulot ishlab chiqarishni qisqartirishni rag‘batlantirishga qaratilgan. Fermerlar ekin ekish maydonining qisqatirsalar, ya'ni ekin maydonlarining bir qismi ekilmasdan qoldirilsa, shunga yarasha pul kompensatsiyasini oladilar.

147.Истеъмолчи ва ишлаб чицарувчи ортик,чалиги ёрдамида давлатнинг иктисодий сиёсатини баxолаш мумкин. Максимал нарх урнатилганда бир кдтор ишлаб чикарувчилар (харажатларини максимал нархда коплай олмагани учун) бозордан сик,иб чицарилади ва ишлаб чикaриладиган ва сотиладиган махсулот хажми камаяди. Товарни сотиб олишни давом этгираётган истеъмолчилар товарни паст нархда сотиб оладилар ва уларнинг истеъмол ортицчалиги ошади.Ортикчаликларнинг умумий узгаришини аниклаш учун биз истеъмочи ортикчалиги узгариши ва ишлаб чикарувчи ортикчалиги узгаришини кушамиз.

146.Davlat iqtisodiyotga o ‘z siyosati bilan ta ’sir etadi. Davlatning siyosati — bu makroiqtisodiy siyosat bo‘lib, uning muayyan mamlakatning milliy iqtisodiga taalluqli yol-yo‘riqlari va ulardan kelib chiqadigan sa’y-harakatlaridan iboratdir. Davlatning iqtisodiy siyosati-bu muayyan mamlakatning milliy iqtisodiga oid puxta o‘ylangan va ishlab chiqilgan yo‘l-yo‘riqlari va ulardan kelib chiqadigan sa’y-harakatlaridir. Davlat iqtisodiy siyosatining aniq yo‘nalishlari bor. Ular monetar, fiskal, tarkibiy, investitsion, tashqi iqtisodiy, innovatsion va boshqalar. Iqtisodiy siyosat uch darajada bo‘ladi, ular: mikro, makro va mega(xalqaro) siyosatdir. Davlatning siyosati milliy manfaatlardan kelib chiqqan holda ma’lum maqsadlarni ko'zlaydi. Bulardan asosiylari quyidagilar: 1.Barqaror iqtisodiy o ‘sishni ta’minlash. 2.Milliy iqtisodiyotning mustaqilligini ta’minlash. 3.Iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash. 4.Milliy pul qadr-qiymatining barqarorligini ta’minlash. 5.Aholi turmush farovonligini muttasil oshirish. 6.Milliy iqtisodiyotni xalqaro integratsion jarayonlar va globalizatsiyada faol ishtirok etish. 7.Milliy iqtisodiyotning istiqbolini ta’minlash.

144.Iste'molchilar va ishlab chiqaruvchilarning harakati natijasida vujudga keladigan yutuq yoki yo‘qotish bozor narxida o‘z ifodasini topmasa. Bunday yo‘qotish yoki yutuqlar bozorga nisbatn tashqi samara deyiladi, nima uchun deganda, ular bozorga nisbatan tashqarida ro‘y beradi. Bozorga nisbatan tashqi samaraga misol qilib ishlab chiqaruvchilar tomonidan atrof-muhitni zaharlash natijasida vujudga keladigan jamiyat xarajatlarini keltirish mumkin. Ushbu xarajatlarni faqat davlatning aralashuvi orqali bartaraf qilish mumkin. Bozor iqtisodiyoti tashqi samarani keltirib chiqaradi. Masalan, ayrim xildagi korxonalar o'z chiqindilarini suv havzalariga tushirib uni ifloslantirish, aeroport shovqinidan yaqin qishloqlardagi aholi tinchligini buzilishi va shuning oqibatida ularning salomatligini ketishi, mehnat unumdorligini foydaliligini kamayishi. Bular salbiy ta’sir qiluvchi holatlar yoki salbiy samara. Ijobiy holatlar (samara)ga misol sifatida asalarichilikni ko'rsatish mumkin. Shuning uchun , tashqi samara ta ’sirida kelib chiqadigan zararni qoplash uchun davlat aralashuvi zarur bo‘ladi.

143.Transaksion xarajatlar - bu tovar almashish sohasidagi xarajatlardir. Bu tushuncha birinchi bo‘lib R.Kouz tomonidan kiritilgan (1937 y). Transaksion xarajatlar o‘z ichiga quyidagi xarajatlarni oladi: axborot olish, o‘zaro kelishuv va uchrashuvlar bilan bog‘liq xarajatlar, tovarlar xususiyatlarini aniqlash bilan bog‘liq xarajatlar, mulk huquqini himoya qilish va boshqalar.