Ijtimoiy barqaorlikni taminlash masalalari va uning tahlili

IJTIMOIY BARQAORLIKNI TAMINLASH MASALALARI VA UNING TAHLILI
REJA:

I. KIRISH

II. ASOSIY QISM

1) Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda aholining daromadlari bo’yicha tabaqalanishi omilini baholashning nazariy-uslubiy asoslari

2) Aholi daromadlarini oshirish va turmush darajasini yuksaltirish

3) Aholi daromadlarini oshirishning o`ziga xos jihatlari va istiqbollari
III. XULOSA VA TAKLIFLAR

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI

KIRISH
Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda davlatning birinchi darajali vazifalaridan biri kuchli ijtimoiy siyosat yuritish orqali, aholi farovonligi va turmush darajasini uzluksiz oshirishdir. SHu o’rinda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashdagi muhim omil bu aholining daromadlari bo’yicha tabaqalanishidir. Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida olib borilayotgan islohotlarda strategik belgilangan muhim vazifalarni ishlab chiqish va amalga oshirish, tahdid soluvchi asosiy omillarni bartaraf etish lozim.

Mazkur masalaning dolzarbligidan kelib chiqib, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. Karimov quyidagilarni keltirgan: «Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash – ijtimoiy ziddiyat va tengsizliklarning o’zlarini adolatsiz ravishda hamma narsadan bebahra bo’lib qolgan yoki haq-huquqlari kamsitilgan deb hisoblovchi butun-butun aholi guruhlari va tabaqalari vujudga keladigan darajaga borib yetmasligiga erishish demakdir»¹.

SHuningdek, bu borada davlatimiz rahbari quyidagilarni ta’kidlaydi: «Har qanday mamlakatda turli ko’rinishdagi tengsizliklar ko’paysa yoki ularning o’sishiga imkon paydo bo’lsa, ular ijtimoiy barqarorlik uchun xavf tug’diradi. Ijtimoiy muammolarning keskinligi kimlarningdir kambag’alligi yoki boyligida emas, balki ushbu ijtimoiy tabaqalar o’rtasida haddan tashqari katta farqning paydo bo’lishidadir. Bu esa beixtiyor ularning qarama-qarshiligiga olib keladi».

Belgilangan vazifalaridan kelib chiqqan holda, O’zbekiston Respublikasining ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining asosiy sharti, aholining yashash darajasi uzluksiz va sifatini oshirib borish hisoblanadi. Bozor munosabatlarini yanada jadallashishiga shart-sharoitlarni kengaytirish yuzasidan olib borilayotgan keng ko’lamli islohotlar samrasida makroiqtisodiy ko’rsatkichlar o’sib bormoqda, biroq shu bilan birga aholining turli qatlamlari o’rtasida daromadlar darajasi orasida o’zgarish sodir bo’lmoqda, bu o’z navbatida adekvat faoliyat yuritishni talab etmoqda.

O’z navbatida, belgilangan vazifalarni amalga oshirish uchun, respublika aholisining daromadlari bo’yicha tabaqalanishi jarayonlari va shart-sharotilarini o’z vaqtida yoritib berishda, ob’ektiv ma’lumotlar yig’ish va tahlillar o’tkazishni ta’minlash imkonini beruvchi yondashuvlarning mavjudligi muhimdir.

Mazkur kurs ishining dolzarbligi, aholining daromadlari bo’yicha tabaqalanishi to’g’risidagi ishonchsiz ma’lumotlarni yuzaga kelishiga imkon tug’diruvchi shart-sharoitlarni o’rganish, shuningdek ushbu sohada monitoring olib borishning amaldagi metodikasini takomillashtirish zarurligidan iborat.

Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash muammosini tadqiq qilish yetarli darajada katta muddatni o’z ichiga oladi. Hozirgi kunga qadar ushbu yo’nalishda o’zbekistonlik va boshqa xorijiy olimlar tomonidan ilmiy tadqiqotlar olib borilgan bo’lib, unda ijtimoiy stratifikatsiyaning turli muammolari keng yoritilgan.

Jamiyatda daromadlarning taqsimlanishi muammosini dastlab o’rganilishi A.Smit, V.Pareto, Dj.Keyns, P.Samuelson, M.Lorents, M.Veber va K.Djini kabi taniqli olimlarning mehnatlari bilan bog’liq. Mazkur olimlar tomonidan o’zlarining fundamental mehnatlarida, bozor sharoitlarida moddiy boyliklarni taqsimlanish qonuniyatlari yoritib berilgan va ularning turli modellari ishlab chiqilgan.

Keltirib o’tilgan tadqiqotlarda milliy iqtisodiy sharoitda aholining daromadlari bo’yicha tabaqalanishi bilan bog’liq ko’plab omillar yoritib berilgan. Biroq, O’zbekistonning ijtimoiy-iqtisodiy islohotlarida va o’ziga xos demografiyaik xususiyatlaridan kelib chiqib keltirilgan muammoni ko’p tomonlama va doimiy o’rganishni talab etadi.

Kurs ishi maqsadi:

O’zbekiston Respublikasi aholisining daromadlari bo’yicha tabaqalanishini baholash metodikasini takomillashtirish bo’yicha takliflar ishlab chiqish.

Kurs ishi vazifalari:

aholining turmush darajasini oshirish yuzasidan davlatning ijtimoiy siyosatini o’rganish;

1. 
   aholining daromadlari bo’yicha tabaqalanishini baholashning mavjud nazariy-uslubiy asoslarini o’rganish;
   
2. 
   jamiyatdagi mulkiy tabaqalanish bo’yicha turli davlatlarni tahlil qilish va guruhlashtirish;
   
3. 
   aholining daromadlari bo’yicha tabaqalanishini aniqlash va baholash metodikasini ba’zi davlatlar misolida o’rganish;
   
4. 
   O’zbekiston Respublikasida uy xo’jaliklari byudjeti kuzatuvini o’tkazish metodikasi va uning muammolarni o’rganish;
   
5. 
   uy xo’jaliklari byudjeti kuzatuvini o’tkazishning amaldagi metodikasini kelgusida takomillashtirish bo’yicha ilmiy asoslangan takliflar ishlab chiqish.
   

Kurs ishi ob’ekti:

O’zbekiston respublikasi aholisi va uning daromadlari.

I. ASOSIY QISM

1. IJTIMOIY BARQARORLIKNI TA’MINLASHDA AHOLINING DAROMADLARI BO’YICHA TABAQALANISHI OMILINI BAHOLASHNING NAZARIY – USLUBIY ASOSLARI
Jahon amaliyotida aholi turmush darajasi va sifatini baholashda - ijtimoiy indikatorlar tizimidan foydalaniladi. Bunda, aholi jon boshiga YAIM, aholining ulushi va soni, kambag’allik chegarasidan pastda yashovchilar, iste’mol bahosi indeksi – IPTS, bolalar va onalar o’limining darajasi, kelajakdagi turmushning davom etishi, YAIM dagi ijtimoiy xarajatlar ulushi va kambag’allikning boshqa bir qator qo’shimcha ko’rsatkichlari o’rganiladi (ijtimoiy muhtojlik uchun xarajatlar, boshlang’ich ta’limning kiritilishi, sog’liqni saqlash tizimi, ichimlik suvining manbasi va shu kabilar).

Aholining turmush darajasi va sifatini aks ettiradigan ko’rsatkichlarning birinchi xalqaro tizimi 1960 yilda BMT huzurida joriy etilgan. Mazkur tizimning qayta ishlangan oxirgi varianti 1978 yilda tuzilib quyidagi 12 ta asosiy ko’rsatkichlar guruhini o’z ichiga olgan:

1. 
   aholining demografik tavsiflari
   
2. 
   turmushning sanitar-gigiena sharoitlari;
   
3. 
   oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilinishi;
   
4. 
   uy-joy sharoitlari va iste’mol ne’matlaridan uzoq muddatli foydalanishning ta’minlanganligi (avtomobil, xolodilnik, televizor va xk);
   
5. 
   ta’lim va madaniyat;
   
6. 
   bandlik va mehnat sharoiti;
   
7. 
   aholining daromadlari va xarajatlari;
   
8. 
   iste’mol qiymati va turmush bahosi;
   
9. 
   transport vositalari;
   
10. 
    jismoniy tarbiya, sport va dam olish muassasalari;
    
11. 
    ijtimoiy ta’minot;
    
12. 
    inson erkinligi.
    

Ta’kidlash lozimki, O’zbekistonda kishilarning jismoniy, ma’naviy va ijtimoiy ehtiyojlarini qondirilishini baholashda, aholi turmush darajasi ko’rsatkichlari va indikatorlari belgilangan² .

Birinchi prezidentimiz I. Karimov tomonidan mustaqillikning dastlabki yillarida ishlab chiqilgan o’zbek modelining besh tamoyilidan biri «islohotlar o’tkazish davrida aholini kuchli ijtimoiy himoya qilish»ni amalga oshirishdir. Mazkur tamoyilga muvofiq, ijtimoiy siyosatning ustuvor yo’nalishlari ishlab chiqiladi va ularni hayotga amaliy tadbiq etishni tashkillashtiradi. Ijtimoiy siyosat orqali davlat aholi daromadlari taqsimotidagi tengsizlikni yumshatishga va bozor iqisodiyoti qatnashchilari o’rtasidagi nomutanosibliklarni bartaraf qilishga yo’naltirilgan faoliyat yuritadi.

O’zbekistonda hukumati tomonidan o’tkazilayotgan ijtimoiy siyosat kam ta’minlanganlikni, eng avvalo, qishloq aholisi orasidagi kam ta’minlanganlikni qisqartirish va aholi eng oz ta’minlangan qatlamlar daromadini oshirishga qaratilgan. Bunda ijtimoiy qo’llab-quvvatlash tadbirlari tizimidagi eng asosiy yo’nalish - narxlar erkinligidan va inflyatsiya darajasi ortishidan kelib chiqib, daromadlarning eng kam va o’rtacha darajasini muntazam oshirib borish hisoblanadi.

Davlat ijtimoiy siyosati mohiyatining asosiy jihatlari Konstitutsiya va mamlakatning qonunlarida belgilab qo’yilgan. Xususan, O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 14-moddasida «Davlat o’z faoliyatini inson va jamiyat farovonligini ko’zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik printsiplari asosida amalga oshiradi» deyilgan.

Ta’kidlash lozimki, mamlakatda qat’iy iqtisodiy o’sishga erishishda ijtimoiy sohaning o’ziga xos ahamiyatligini hisobga olib, hukumat tomonidan amalga oshiriladigan chora-tadbirlar nafaqat qisqa muddatli, balki o’rta muddatli istiqbol uchun ishlab chiqiladi.

Bozor iqtisodiyoti jarayonidagi islohotlarda aholini ijtimoiy himoyalash chora-tadbirlari ham takomillashmoqda. Hukumat tomonidan bu sohani tartibga solishda turli uslublarining keng vositalaridan foydalanilmoqda. Jumladan bular orasida muntazam suratda qayta ko’rib turilgan ish haqi, pensiya, nafaqalarning miqdoridan iborat bevosita pul to’lovlari ham bor. Ustuvor ijtimoiy siyosatning natijalari aholining turmush darajasini o’sishida, ular daromadlari va iste’mollari ortib borishida aks etmoqda.

Bozor iqtisodiyoti tizimidagi davlatlarda ijtimoiy siyosat yuritishdagi asosiy vazifalardan biri – aholining kam ta’minlanganlar sonini qisqartirishdir. Aholining daromadlarini himoya qilish masalasini hal etishda ijtimoiy siyosatning muhim yo’nalishi, aholining kam ta’minlangan qatlamini qo’llab-quvvatlash hisoblanadi. Aholining ushbu qatlamini himoya qilishda pul va natura ko’rinishdagi nafaqalar tizimini rivojlantirish ijtimoiy himoya qilishda hal etuvchi ahamiyatga ega. Bunday tizim bozor iqtisodiyotida bo’lgan barcha davlatlarda mavjud bo’lib, rivojlanishdagi ko’plab salbiy oqibatlarni yumshatuvchi muhim ijtimoiy amortizator bo’lib xizmat qiladi. Tirikchilik uchun minimum daromadlaridan kelib chiqib, aholining muhtoj qismi ijtimoiy yordam olish huquqiga ega. SHu jumladan, bozor iqtisodiyoti tizimidagi mamlakatlarda ushbu yordamga haqiqatda muhtoj bo’lgan shaxslarni aniqlash bo’yicha qat’iy tanlaydigan tartiblar amal qiladi. Bunday tartiblar asosida aniqlashning - daromad darajasi, shaxsiy mulk miqdori, sog’lig’ining holati, oilaviy vaziyat va boshqa turli mezonlari mavjud. Bozor iqtisodiyoti sharoitidagi mamlakatlarda ijtimoiy yordam berishning turli xil shakllari qo’llaniladi, jumladan har xil pul nafaqalari, yordamning pulsiz shakli (masalan, oziq-oqat mahsulotiga talonlar), qariyalar uchun uy va hokazo.

Ko’rinib turibdiki, xarid qilish qobiliyati daromadlarning barcha turlarida sezilarli darajada o’sgan, lekin shu o’rinda jon boshiga o’rtacha daromad miqdori va eKIH tirikchilik uchun minimum darajasiga hali yetib bormagan.

SHu bilan bir qatorda mamlakatda ratsion ovqatlanish ham yaxshilanib bormoqda. Jumladan, go’sht va go’sht mahsulotlar iste’moli 20 foizga (1,2 kg.ga), sut va sut mahsulotlari 50 foizga (5,4 kg.ga) o’sgan va shu kabi boshqalar. Biroq ta’kidlash lozimki, ayrim asosiy oziq-ovqat mahsulotlarining o’rtacha darajasi Sog’liqni saqlash vazirligi tomonidan belgilangan normativlardan hali ham jiddiy ravishda farq qilmoqda. Jumladan, go’sht va go’sht mahsulotlarini iste’moli o’rtacha normasi 3,2 kg.ni, sut va sut mahsulotlari esa oyiga 11,2 kg.ni tashkil qiladi.

Turmush darajasini o’lchash uchun qo’llaniladigan eng ko’p ob’ektiv ko’rsatkich bo’lib, aholi jon boshiga YAIM hisoblanadi³. Ushbu ko’rsatkich mamlakatni boshqa mamlakat bilan solishtirishda uning muvaffaqiyatlarini baholash uchun qulaydir. Ma’lumotda keltirilgan ko’rsatkichlarga asosan, bugunda O’zbekiston Respublikasi rivojlangan mamlakatlardan pastda bo’lmoqda, lekin uni yaxshilanish dinamikasi bo’yicha dunyodagi yetakchi davlatlardan biri hisoblanadi (O’zbekistonning YAIM o’sishi yiliga 8 foiz atrofida tashkil qiladi).

Bundan tashqari, aholining turmush darajasini oshirish jarayoni ayrim muammoli masalalar bilan ham bog’liqdir. Birinchidan, aholi farovonligini oshirish, mehnat ununmdorligini o’sishi hisobiga ifodalanishi lozim. Bugungi kunda aholi daromadlarining oshishi, iqtisodiyot tarmoqlaridagi mehnat unumdorligi hisobiga ta’minlanayotganligi qanchalik kuzatilmoqda (yoki aksincha, ishchilarning mehnat unumdorligida ish haqining o’sishi qanday aks etmoqda)? Agarda ish haqining o’sishi respublikaning eksport qilinayotgan tovarlari asosida jahon bozorida faqat ijobiy kon’yuktura natijasi bo’lsa, u holda aholining farovonligini o’rta va uzoq muddatli istiqbolini qat’iy oshirish imkoniyati ko’plab tashqi omillarga bog’liq bo’ladi.

Ikkinchidan, daromadlarning oshishi jamiyatni tabaqalanishi bilan bog’liq. Ayniqsa bugungi kunda jamiyatda tengsizlik holatlari darajasi sezilarli darajada kuzatilmoqda. Bunda aholining ma’lum qismi yanada boyidi, ular bilan kam ta’minlangan (kambag’al) aholi guruhlari o’rtasida tafovut yuqori bo’ladi. Kambag’allik miqdorini xalqaro darajada o’lchash uchun kambag’allik chizig’ining yagona ko’rsatkichidan foydalaniladi. Kishi xarid qobiliyati pariteti bo’yicha kuniga 1 AQSH doll.dan kamiga yashasa, u o’ta iqtisodiy qashshoqlikda hayot kechirayotgan hisoblanadi1. Ko’p mamlakatlar kambag’allik chizig’i ko’rsatkichini rivojlanish sharoiti va o’ziga xos xususiyatlari asosida o’zlari belgilaydi.

Uchinchidan, jon boshiga o’rtacha daromad o’rtacha oylik ish haqi va pensiya bilan taqqoslanganda sekinlik bilan o’smoqda. Buning sababi bandlik sohasidadir. Tahlilchilarning qayd etishicha, ishsizlik darajasining o’sishi kutilmoqda va bu aholining turmush darajasiga salbiy ta’sir ko’rsatishi tabiiydir.

To’rtinchidan, ish haqining uzluksiz ko’payishi iqtisodiyotda pul massasini oshishiga sabab bo’ladi va o’z navbatida inflyatsiyani o’sishiga olib keladi.

Xulosa qilib aytganda, davlatning faol ijtimoiy siyosati aholining muhtoj qatlamini qo’llab-quvvatlash orqali, respublikada kam ta’minlangan aholining qashshoqlashuvini oldini olishga imkoniyat beradi, hamda turmush darajasi va farovonligini ta’minlash uchun teng sharoit va qulay imkoniyat yaratadi. Bunda, aholi farovonligini oshirish istiqbolini (o’rta muddatli) ta’minlash - mehnat unumdorligi, moliyaviy institutlarni rivojlanishi, bandlik, jamiyatni tabaqalanishi va boshqa omillarga bog’liqligi oshib boradi va kelgusida ularni tadqiqot qilish dolzarbligini ifodalaydi. Bularni amalga oshirish uchun O’zbekistonda barcha imkoniyatlar mavjud.

Ijtimoiy barqarorlikni ta’minlashda ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy islohotlar samarali o’tkazilishini ta’minlash hamda aholining farovonligini oshirish uchun munosib shart-sharoitlar yaratish birinchi navbatdagi vazifa sanaladi.

Ahlining daromadlar majmuasiga pul daromadlari hamda davlat tomonidan ajratiladigan bepul xizmatlar, ya’ni sog’liqni saqlash, ta’lim, bolalarni maktabgacha tarbiyalash, transport, oziq-ovqat va shu kabi boshqalar ham kiradi. Moddiy va ma’naviy turmush imkoniyatlari aholining daromadlari darajasiga bog’liq bo’ladi. Daromadlar o’z manbalari jihatdan farq qiladi, jumladan ish xaqining manbai - zaruriy mahsulot bo’lsa, renta, foyda, protsent, dividendlarning manbai - qo’shimcha mahsulotdir. SHu kabi, daromadlar pul va natural shaklida bo’lishi mumkin.

Daromadlar yana nominal, real, shaxsiy va ixtiyorida qolgan daromad ko’rinishlarida ham mavjud1.

Dunyodagi barcha mamlakatlar aholi jon boshiga to’g’ri keladigan o’rtacha daromadlar darajasi bilan bir-biridan keskin farqlanadi. Bu turli mamlakatlar aholisining daromadlari darajasi o’rtasida tengsizlik mavjudligini bildiradi. Daromadlar tengsizligida katta farqlar mavjud bo’lishining asosiy sababi, bozor tizimiga asoslangan iqtisodiyotning o’z xususiyatlaridan kelib chiqadi. Bunda mol-mulkka, uy-joy, ko’chmas mulk va shu kabi moddiy ne’matlarga ega bo’lish kabi omillar asosiy o’ringa chiqadi.

Bozor iqtisodiyoti tizimida daromadlar turli faoliyat natijasida har xil miqdorlarda olinadi va quyidagi asosiy sabablar va omillar ta’sirida tengsiz taqsimlanadi:

1. 
   kishilarning intelektual, jismoniy, estetik qobiliyatlarining farqlanishi;
   
2. 
   bilim va kasb tayyorgarligidagi farqlanish;
   
3. 
   kishilarning ko’proq daromad olish maqsadida bir nechta joylarda, o’rindoshlik asosida ishlashi;
   
4. 
   intensiv va qiyin sharoitlarda og’ir mehnat qilish hoxishi va tavakkalchilik qilishga tayyorligi;
   
5. 
   mulkka egalik qilishdagi farq;
   
6. 
   omad, aloqalar va diskriminatsiya.
   

Bozor iqtisodiyotining eng muhim xususiyatlaridan biri aholi turmush darajasidagi tafovutlarning mavjudligidir. Turmush darajasi ayrim insonlar, ijtimoiy guruhlar, hududlar va davlatlar miqyosida tabaqalanadi. Bunday sharoitda davlat daromadlar tengsizligidagi farqlarni kamaytirish va jamiyat a’zolari turmush darajasini oshirish bo’yicha muhim ijtimoiy siyosat olib borishga qaratiladi.

Aholining turmush darajasi bo’yicha tabaqalanishini baholashda tirikchilik minimumi aniqlanadi. Bunda tirikchilik minimumi iste’mol savatiga asosan belgilanadi. Iste’mol savatini aniqlash uchun unga kiradigan eng zarur oziq-ovqat mahsulotlari va xizmatlar guruhi belgilanadi va ularni jon boshiga iste’mol me’yori aniqlanadi. Iste’mol savatini tashkil qilgan eng zarur iste’mol mahsulotlari va xizmatlar me’yori miqdorining joriy bozor baholariga ko’paytmasi tirikchilik minimumini tashkil etadi.

Aholining daromadlar bo’yicha tabaqalanishi tushunchasi yuzasidan ko’plab ta’riflar va yondashuvlar mavjud. Mazkur muhim ijtimoiy-iqtisodiy ko’rsatkich jamiyat a’zolari o’rtasida moddiy va ma’naviy ne’matlarni taqsimlanishidagi tengsizlik darajasini aks ettirishi bilan xarakterlanadi.

Aholi turli guruhlari o’rtasida daromadlarning notekis taqsimlanishi tengsizlik darajasini ifoda etadi. Tabaqalanish iqtisodiy, demografik va ijtimoiy omillarning o’zaro kompleks ta’siri natijasidir. Ular ikki ko’rinishda - daromadlar darajasi va tuzilishi bo’yicha yuzaga keladi.