Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

Tavsiya etiladigan tariflar: 
-Tijoriy ekvayring uchun to‘lov – 0,2%gacha; 
- Interchendj (IRF) – 0,06% gacha; 
-Internet ekvayring uchun to‘lov – 1%gacha; 
- P2P o‘tkazmalar uchun to‘lov – tizim ichida 0,5%gacha; 
- Naqd pul olish uchun ustama – 1%gacha; 
12.4. Raqamli banking tizimi texnologiyasi 
Hozirgi kunda jahon moliya-bank tizimida birinchi navbatda, 
raqamli iqtisodiyotning elektron to‘lov tizimlari, kriptovalyutalar va 
vositachilarsiz kreditlash kabi elementlarning bozordagi ulushi shiddatli 
o‘sishi bilan bog‘liq bo‘lgan inqilobiy o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. 
Birinchi navbatda, mobil to‘lovlar (
2010-yildan 2016-yilgacha har yili 
qariyb ikki baravar o‘sgan
) va bir-birini (
peer-to-peer – P2P
) kreditlash 
(
oxirgi 3 yil ichida AQSHda 15 baravar o‘sgan va 2015-yil aylanmasi 
$78 mlrd dollarga yetgan
) hajmining tez o‘sishi kuzatiladi. Ma’lumki, 
an’anaviy 
faoliyat 
sohalaridan 
farqli 
ravishda, 
internet-

---

185 
kompaniyalarning bozor bahosi hech qanday moddiy asosga ega emas 
va kompaniya qanchalik ko‘p foydali ma’lumotlar to‘plagan bo‘lsa, 
mahsulot (
yoki xizmat
) ishlab chiqarish shunchalik arzonlashadi. Hozirgi 
kunda o‘zining ofislari va bankomatlariga ega bo‘lmagan raqamli 
banklar va moliyaviy muassasalar sonining jadal sur’atlar bilan o‘sishi 
kuzatilmoqda. Raqamli banklarning (
digital 
banking
) asosiy 
konsepsiyalari qatoriga mijozlarga yo‘naltirilganlik, konsortsium 
konseptsiyasidan raqamli banking konseptsiyasiga o‘tish, 
CRM
(
Customer Relationship Management
)ning rivojlanishi, mijozlarga 
bo‘lgan ishonchning o‘sishi, takliflarni shaxsiylashtirish va 
harakatchanlik xususiyati kiradi. Raqamli banklar xizmatlari zamonaviy 
insonlar hayot faoliyatining barcha sohalariga, birinchi navbatda, mobil 
qurilmalar, ijtimoiy tarmoqlar, axborot servislari, elektron tijorat, 
internet-savdo va boshqalarga kirib borishda kuzatiladi. Raqamli bank 
o‘z mijozlariga raqamli kanallardan foydalangan holda turli xildagi 
raqamli ko‘rinishdagi mahsulot va xizmatlarni taklif qiladi. Bunday 
bank 
infratuzilmasi 
raqamli 
kommunikatsiyalar 
uchun 
optimallashtirilgan bo‘lib, hozircha raqamli texnologiyalarning tez 
almashinuviga unchalik tayyor emas. Bunday banklarning asosiy 
vazifalari qatoriga mijozning hisobraqamlari holati va amalga oshirilgan 
operatsiyalar haqida uni tezkorlik bilan xabardor qilish, uning uchun eng 
yaqin bo‘lgan bank bo‘linmasi, bankomat, almashinuv punkti yoki 
avtokiosk izlab topish kiradi. Bundan tashqari, raqamli bank o‘z 
mijozlariga shunday onlayn-servis taqdim etishi lozimki, u barcha 
platformalarda ishlay olsin va o‘z faoliyatini asosan mobil qurilmalarga 
yo‘naltirilsin. Banking raqamli modelini takomillashtirishning yettita 
asosiy yo‘nalishini ko‘rsatishimiz mumkin: 

omnikanallik va foydalanuvchilar servislarini soddalashtirish; 

axborotni boshqarishning yangi usullari va vositalarini ishlab 
chiqish; 

ochiq API tizimidan foydalanish; 

moliyaviy-texnik kompaniyalari bilan hamkorlik va raqobat; 

mobil to‘lovlarning rivojlanishi; 

banking sohasidagi innovatsiyalarni boshqarish strategiyasini 
ishlab chiqish va amaliyotga joriy qilish; 

faoliyatni innovatsion tartibga solishni amalga oshirish
. 
Raqamli xizmat ko‘rsatishga to‘la-to‘kis o‘tish nafaqat banklarga, 
balki xilma-xil bank xizmatlaridan tezkor va qulay tarzda foydalana 

---

186 
oladigan iste’molchilarga ham foyda keltiradi (
masalan, harajatlarning 
pasayishi, muloqot doirasini qamrab olish imkoniyati, 
moslashuvchanlik, mijozni yaxshiroq bilish
). Respublika bank tizimida 
zamonaviy AKT dasturiy-texnik vositalariga asoslangan innovatsion 
texnologiyalar faol joriy qilinmoqda. O‘zbekiston Respublikasi 
Markaziy bank Boshqarmasining bank tizimi faoliyati yakunlari 
bo‘yicha kengaytirilgan majlisida qayd etilishicha, moliya xizmatlari 
strukturasida bank xizmatlarining ulushi 88%ni tashkil qilgan va oldingi 
yillar bilan taqqoslaganda 1,2 baravarga o‘sgan. Bundan tashqari, 2019- 
yil uchun bank tizimi xizmatlari sonini kengaytirish va sifatini 
yaxshilash, 
bu 
sohaga 
zamonaviy 
axborot-kommunikatsiya 
texnologiyalarini jadal joriy qilish bo‘yicha muayyan vazifalar belgilab 
berilgan. Respublikada masofadan turib ko‘rsatiladigan bank 
xizmatlaridan muntazam foydalanadigan mijozlar ulushi ko‘plab qulay 
omillar tufayli og‘ishmay o‘smoqda. Aholining moliyaviy savodxonlik 
darajasi pastligi va naqdsiz hisob-kitoblarga ishonmaslik bank xizmatlari 
ko‘rsatishning raqamli kanallari tez tarqalishiga to‘sqinlik qilayapti. 
Shuningdek, ta’kidlash joizki, banklarning raqamli xizmatlarga o‘tishi 
uzoq muddatli va serxarajat, aksiyadorlarlar tomonidan faol qo‘llab-
quvvatlashni, katta miqdordagi mablag‘lar ajratishni talab qiladigan 
jarayon hisoblanadi. Hozirgi kunda banklar o‘z mijozlariga bir qator 
onlayn-xizmatlar va masofaviy bank xizmatlarini ko‘rsatmoqda. 
Xususan, O‘zbekiston Respublikasi TIF Milliy banki o‘z mijozlariga 
quyidagi onlayn-xizmatlar taklif qilmoqda: 
1) bank operatsiyalari haqida SMS orqali xabardor qilish; 
2) amalga oshirilgan amallar to‘g‘risida elektron pochta (
e-mail
) 
orqali xabardor qilish; 
3) mijozlar uchun personal 
IVR
-kabinet tashkil qilish. 
Mijozlarga masofaviy bank xizmatlari ko‘rsatish va onlayn-
xizmatlar taklif qilish amaliyotining ko‘rsatishicha, mahalliy banklar 
cheklangan turdagi onlayn-xizmatlar taklif qilmoqda, shuningdek, bank 
faoliyatini iste’molchilar talablariga nisbatan ommalashtirish jarayoni 
juda sekinlik bilan ro‘y bermoqda. Agar mahalliy banklar raqamli 
kanallar bo‘yicha xilma-xil moliyaviy xizmatlar taqdim etadigan bo‘lsa, 
iste’molchilar bank servislaridan istalgan vaqtda va istalgan joyda 
foydalanish imkoniga ega bo‘lgan bo‘lar edilar. Mijozlarga masofaviy 
bank xizmatlari ko‘rsatish va onlayn-xizmatlar ko‘rsatishni rivojlantirish 
maqsadida quyidagi choralar ko‘rish taklif etiladi: 
1) yangi texnologiyalar yordamida banklar bilan iste’molchilar 

---

187 
o‘rtasidagi masofani qisqartirish; 
2) mijozlar bilan interfaol usulda ishlagan holda bank servislarini 
muntazam maslahat asosida tashkil qilish va rivojlantirish; 
3) an’anaviy banklar va professional tashkilotlar o‘rtasida raqamli
texnologiyalarni joriy qilish bo‘yicha kollaborativ munosabatlar ishlab 
chiqish va ularni hayotga tadbiq etish; 
4) mijozlarni bank operatsiyalari o‘tkazishda yangi raqamli 
texnologiyalardan foydalanishga jalb qilish. 
Respublikamiz bank tizimi resurs salohiyatini oshirish va “
raqamli 
banking
”ni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratishda 
quyidagi yo‘nalishlarda islohotlarni faollashtirish maqsadga muvofiq 
bo‘ladi: 

respublikamiz bank sektorida asta-sekinlik bian davlatning 
monopolistik ta’sirini kamaytirib borish va tijorat banklarining bozor 
institutlari sifatidagi mustaqilligini ta’minlash; 

mamlakatimiz bank tizimiga xorijiy kapitalni faol jalb qilish, chet 
el banklarining turli ko‘runishdagi filiallarini ochishni rag‘batlantirish; 

bank tizimida zamonaviy raqamli axborot texnologiyalarini keng 
qo‘llash, internet sifati va tezligini oshirib borish, bank infratuzilmasini 
yanada rivojlantirish; 

tijorat banklari o‘rtasida erkin raqobatni ta’minlash, nobank kredit 
tashkilotlarini rivojlantirish orqali moliya bozorida raqobat muhitini 
shakllantirish; 

“raqamli bank” tizimini shakllantirishda muhim omil bo‘lgan 
zamonaviy bilimga ega dasturchi-moliyachi kadrlarni raqamli 
iqtisodiyot sharoitlarida ishlashga tayyorlash va qayta tayyorlash 
tizimini yanada takomillashtirish.