Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

Nazorat savollar
1.
Elektron to‘lov tizimlari nima? 
2.
Virtual to‘lov tizimlari nima? 
3.
Elektron pullarning vazifasi va kamchiliklarini aytib bering. 
4.
“Mijoz-server” tizimining klassik sxemasini ko‘rsating. 
5.
Elektron pullarning xavfsiz qoidalari. 
6.
Ikki darajali mijoz-server arxitekturasi. 
7.
Internet asosida “mijoz-server” texnologiyasi.
 

---

188 
8.Giperspektor tushunchasiga asoslangan va axborot almashinuvida 
HTTP protokoli.
 
9.
Raqamli pullar va ularning ishlash texnologiyasi.
 
10.CLICK to‘lov tizimi, PayMe to‘lov tizimi, VISA kart to‘lov 
tizimi, HUMO kart to‘lov tizimlariga tushuncha bering.
 

---

189 
13-BOB. ELEKTRON TIJORATDA NAQD RAQAMLI PULLAR 
 
13.1. Naqd raqamli pullar 
 
Moliyaviy dunyoda elektron to‘lov tizimlari kuchli o‘rinni egalladi, 
bu pul evolyutsiyasi bilan bog‘liq faol jarayondir. So‘nggi 40 yil ichida 
rivojlangan mamlakatlarda bu jarayon tez rivojlanmoqda. Rossiyada esa 
bu jarayon 1990 yillarning boshlaridan boshlandi. Aynan shu davrdan 
an’anaviy pul elektron pulga aylana boshladi. 
Elektron pullar xarid qilishning odatiy vositasidir, ulardan faqat 
Internet orqali hisob-kitoblarda foydalaniladi. Bu bank kartasiga 
o‘xshaydi, ko‘plab operatsiyalar bir xil tarzda amalga oshiriladi, ya’ni 
har qanday mamlakatda tovarlar uchun to‘lov sifatida ishlatiladi, 
xizmatlarga haq to‘lash va hattoki to‘g‘ri pulni real valyutaga 
almashtirish uchun ham foydalaniladi. Virtual hamyonni loyihalashda 
e’tiborga olish kerak bo‘lgan farqlar mavjud. 
Ko‘pgina Internet foydalanuvchilari allaqachon virtual pullardan 
faol foydalanmoqdalar va elektron tizim mutaxassislari xizmatlar 
ko‘rsatishda raqobatchilarni ortda qoldirmoqdalar.
Elektron pul bir necha ma’noda ishlatiladigan atamadir: 
-Milliy va xususiy valyutalarni saqlash va o‘tkazish tizimlari. 
-Elektron vositalarda saqlanadigan mas’ul shaxsning pul 
majburiyatlari. 
-To‘lov usullari. 
Virtual hamyonlar freelancerlar (bepul kasbga ega odamlar, 
bugungi kunda ular ingliz freelance-dan freelancerlar deb ataladi, ularni 
“freelance” yoki “landsknecht”, ya’ni o‘rta asrlarda yollangan yollanma, 
boylik askari deb tarjima qilish mumkin) uchun juda zarurdir. Ushbu 
hamyonlar EPS tomonidan boshqariluvchi (EPS Internet orqali 
shartnomalarsiz, ya’ni banklararo pul o‘tkazmalarini shaxsiy 
ma’lumotlar va ma’lumotlarni ko‘rsatmasdan bitimlar tuzish, 
ishtirokchilar o‘rtasida bevosita hisob-kitoblar texnologiyasi sifatida 
tavsiflanishi mumkin) - virtual banklar vazifasini bajaruvchi elektron 
to‘lov tizimlaridir. Ulardan bir nechtasi ishlaydi, ba’zilari hatto o‘zaro 

---

190 
aloqada bo‘lib, foydalanuvchilarga pullarni bitta hamyondan boshqasiga 
o‘tkazish imkonini beradi. Shuningdek, ular terminallar tomonidan 
qabul qilinadigan plastik kartalarni yaratadilar. Elektron pullar banklarga 
o‘rnatilib, ular naqd pul mablag‘larini real valyutada to‘ldirishga yordam 
beradi. Buning ikkita usuli mavjud: 
1. Uyali telefon orqali. 
2. Onlayn bank orqali. 
Yangi elektron pullarning afzalliklari va kamchiliklari bor, shuning 
uchun ham elektron pullar hali juda keng qo‘llanila olmadi. Ammo 
ularning tizimlari doimiy ravishda takomillashib borishini hisobga 
olinadigan bo‘lsa, vaqt o‘tishi bilan mashhurlik oshishi mumkin. Internet 
orqali to‘lov sxemasi naqd pulsiz hisob-kitoblarga o‘xshasa ham, virtual 
pul naqd pulga yaqinroq: ularning muomalasi personallashtirilgan, 
tomonlarning tafsilotlari ma’lum. Elektron pulning xususiyatlari ularga 
bir qator afzalliklarni beradi: 
Elektron pullarning kamchiliklariga to‘xtaladigan bo‘lsak,