Tosnkent moliya instituti u. K. Yakubov, yo. S. Ilxamova, M. I. Azizova elektron tijorat

 
14.2. Elektron hujjat aylanishida elektron raqamli imzo 
 
Elektron 
hujjatlarni 
almashish 
jarayonida 
maxsus 
ixtisoslashtirilgan tizimlardan (E-hujjat) yoki elektron pochta xizmatidan 
foydalaniladi. Elektron hujjat almashish tizimlarida hujjatlarni uzatish 
juda tezkor amalga oshiradi. Imzo va uning ahamiyati. Imzo – hujjatning 
haqiqiyligini va yuborgan jismoniy shaxsga tegishli ekanligini 
tasdiqlaydigan insonning fiziologik xususiyati. Imzo orqali insonning 
shaxsi hamda u yozgan hujjatning haqiqiyligi aniqlanadi. Muhr va uning 
ahamiyati. Muhr – hujjatning haqiqiyligini va biror bir yuridik shaxsga 
tegishli ekanligini tasdiqlovchi isbotdir. Muhrlar o‘zining alohida 
shakliga ega bo‘lib, asosan hujjatlarning va undagi imzolarning aslligini 
tasdiqlaydi. Elektron raqamli imzo. Elektron raqamli imzo O‘zbekiston 
Respublikasining “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi 2003-yil 11-
dekabrdagi 562-II son qaroriga binoan quyidagicha ta’riflanadi. Elektron 
raqamli imzo - elektron hujjatdagi mazkur elektron hujjat axborotini 
elektron raqamli imzoning yopiq kalitidan foydalangan holda maxsus 
o‘zgartirish natijasida hosil qilingan hamda elektron raqamli imzoning 
ochiq kaliti yordamida elektron hujjatdagi axborotda xatolik yo‘qligini 
aniqlash va elektron raqamli imzo yopiq kalitining egasini 
identifikatsiya qilish imkoniyatini beradigan imzo; Elektron raqamli 
imzo - xabar yoki hujjat yaxlitligini va muallifining haqiqiyligini 
tekshirishda qo‘llaniladigan va shaxs imzosini to‘laligicha o‘rnini bosa 
oladigan hujjatga tegishli isbotdir. U axborot - kommunikatsiya tizimlari 
orqali uzatilayotgan hujjatlarni va axborotlarni haqiqiyligini tekshirishda 
qo‘llaniladi. 
Elektron 
raqamli 
imzodan 
muhr 
o‘rnida 
foydalanish. Elektron raqamli imzodan muhr o‘rnida ham foydalanish 
ham mumkin, bunda faqat va faqat hujjatga tegishli elektron raqamli 
imzo hujjatdagi barcha o‘zgarishlarni yoki o‘zgartirishlarni ko‘rsatib 
beradi. Buning uchun elektron raqamli imzo yuridik shaxs nomiga, ya’ni 
kompaniya va tashkilotlar nomiga ro‘yxatdan o‘tkaziladi. Elektron 

---

208 
hujjatning rekvizitlari. Elektron hujjatning rekvizitlari quyidagilardan 
iborat: elektron raqamli imzo; jo‘natuvchi yuridik shaxsning nomi yoki 
jo‘natuvchi jismoniy shaxsning familiyasi, ismi va otasining ismi; 
jo‘natuvchining pochta va elektron manzili; hujjat yaratilgan sana. 
Qonun hujjatlari asosida yoki elektron hujjat aylanishi 
ishtirokchilarining kelishuvida boshqa rekvizitlar ham belgilanishi 
mumkin. Elektron kalitlar va sertifikatlar. Elektron raqamli imzoning 
yopiq kaliti - bu faqat hujjat muallifiga ma’lum bo‘lgan va elektron 
hujjatda elektron raqamli imzoni hosil qilish uchun mo‘ljallangan 
belgilar ketma-ketligi. Elektron raqamli imzoning ochiq kaliti bu 
elektron hujjatning kim tomonidan yuborilganligini aniqlash va uni 
haqiqiyligini tasdiqlashda qo‘llanilishi mo‘ljallangan belgilar ketma-
ketligi. Elektron sertifikatlar - bu sertifikatsiya tizimi qoidalariga binoan 
belgilangan talablarga ko‘ra elektron raqamli imzo vositalarining 
muvofiqligini tasdiqlash uchun hamda elektron raqamli imzo kalitining 
sertifikati elektron raqamli imzoning ochiq kalitining elektron raqamli 
imzoning yopiq kalitiga mosligini tasdiqlaydigan va elektron raqamli 
imzo yopiq kalitining egasiga ro‘yxatga olish markazi tomonidan 
berilgan hujjat. Elektron hujjat almashish tizimlari. Elektron hujjat 
almashish tizimlari O‘zbekiston Respublikasining “Elektron hujjat 
aylanishi to‘g‘risida”gi 2004-yil 29-apreldagi 611-II son qaroriga binoan 
quyidagicha ta’riflanadi va faoliyat yuritadi. Elektron hujjat almashish 
tizimlari – elektron hujjatlarni axborot-kommunikatsiya tizimi orqali 
jo‘natish va qabul qilish jarayonlari yig‘indisi. Elektron hujjat 
aylanishidan bitimlar (shu jumladan shartnomalar) tuzish, hisob-
kitoblarni, rasmiy va norasmiy yozishmalarni amalga oshirish hamda 
boshqa axborotlarni almashishda foydalanish mumkin. Turli 
kompaniyalarning 
avtomatlashtirilgan 
tizimlari 
orasida 
standartlashtirilgan shakldagi ish hujjatlarining (buyurtmalar, hisob 
raqamlari va sh.k.) ma’lum shakldagi elektron almashinuvi elektron 
hujjat almashinuvi tizimini belgilaydi. 
Zamonaviy axborot texnologiyalari hukumat darajasidagi 
muammolarni yechishda hal qiluvchi o‘ringa ega bo‘lishi mumkin. Ular 
jamiyatdagi soliqlar to‘lash, ishlash, tadbirkorlikni olib borish, ta’lim 

---

209 
olish va berish jarayonlari to‘g‘risidagi ko‘nikmalarni o‘zgartirmoqda. 
Masalan, turli tizim ma’lumotlar bazasini o‘zaro bog‘lab, tezkor axborot 
almashinuviga yordamlashishda yangi texnologiyalar hukumat organlari 
o‘rtasidagi to‘siqlarni olib tashlash imkonini beradi. Elektron biznes 
tushunchasi esa bugungi kunda ishlab chiqarish korxonalari, kompaniya 
va firmalarning faoliyatida asosiy o‘rin tutmoqda. Bu elektron 
ko‘rinishdagi biznes bo‘lib, uning asosida ma’lumotlarni elektron 
ko‘rinishda qayta ishlash va uzatish yotadi. Elektron biznes ko‘plab 
yo‘nalishdagi faoliyatlarda ishlamoqda. Elektron biznesning paydo 
bo‘lishi biznes faoliyatini yurituvchilarga keng miqyosdagi 
kommunikatsiya texnologiyalari, elektron pochta, ma’lumotlarning 
elektron almashinishi, elektron to‘lov, internet, intranetdan foydalanish 
imkoniyatini yaratadi. Bulardan foydalanishning natijasida esa, 
buyurtmalar, hisob – kitob varaqalarini yozish va to‘lovlar to‘liq 
elektron shaklga o‘tib bormoqda. Bu tizim ko‘plab afzalliklarga ega 
bo‘lib, bugungi kunda keng rivojlanmoqda va oldingi an’anaviy savdo 
jarayoni usullaridan ketma – ket voz kechish boshlandi.
Elektron biznes tizimlarini yaratishning asosini Web – 
texnologiyalari tashkil etmoqda. Global tarmoqda faoliyat yuritmoqchi 
bo‘lgan korxona, ishlab chiqarish kompaniyalari, firmalar o‘z saytiga 
ega bo‘lishlari shartdir. Internet xizmatlari tizimi internet tarmog‘i 
xizmatlarini o‘z ichida qamrab olib, ikki qismda ko‘rib chiqilgan. 
Birinchi qismida internet tarmog‘i abonentlariga amaliy protokollar 
tomonidan taqdim etiluvchi funksional imkoniyatlar majmui: - Web 
hujjatlarni o‘qish; - elektron pochta; - fayllarni uzatish va qabul 
qilish; - muloqotda bo‘lish; - tarmoqda hujjatlarni saqlash va ular bilan 
ishlash. Ikkinchi qismda aynan foydalanuvchilar uchun xizmatlar ko‘rib 
chiqiladi. Ularga tarmoqdan foydalanish, internet resurslarini yaratish, 
tashkiliy va axborot ta’minoti, tarmoqda reklamani joylashtirish kabi 
xizmatlar kiradi. O‘z o‘rnida elektron biznes axborot kommunikatsiya 
texnologiyalari vositasida amalga oshirilib, internet tarmog‘i paydo 
bo‘lgunga qadar ma’lumot uzatishni elektron tizimlariga asoslangan. 
Ushbu ma’lumotlarni almashish tashkiliy usullaridan hozirda ham 
foydalaniladi. Internet elektron biznesning butun dunyoda tarqalishi 

---

210 
uchun qulay zamin yaratgan bo‘lsada, elektron biznes rivojlanishining 
axborot texnologiyalari nuqtai nazaridan bu vosita optimallik o‘rnini 
egallab olmaydi. Biroq aynan internet elektron biznes rivojlanishiga 
katta turtki bo‘ldi va nafaqat katta korporatsiyalar, balki kichik va o‘rta 
tadbirkorlarga va aloxida shaxslarga ham ushbu biznesning bevosita 
ishtirokchisiga aylanish imkonini berdi. Bu bilan yetkazib beruvchilar va 
iste’molchilarning tobora kengroq doirada jalb etilayotganini ta’minladi. 
Kundan kunga elektron biznes orqali tovar oldi sottisi, tovar va 
xizmatlar assortimentini oshira boshlashi bilan davlatlar, davlat 
muassasalari, korxonalar va shaxslarni o‘zaro hamkorligini amalga 
oshirish 
imkonini 
yaratib, 
bir 
hamjamiyatga 
birlashtirdi, 
telekommunikatsion texnologiyalar to‘siqlarsiz samarali hamkorlik 
amalga oshirish uchun zamin yaratadi. Hozirgi elektron biznes 
yuritishning turli xil andozalari qariyib hamma mamlakatlarda, 
iqtisodiyotlarning turli sohalarida, turli xil hajmdagi korxonalarda, 
shuningdek davlat muassasalari va turli darajadagi vakolatli qonun 
chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlarida tarqalmoqda. Bu 
andozalarning umumiy qabul qilingan tasnifi asosiga shartli 52 ravishda 
mol yetkazib beruvchi va xaridor deb nomlash mumkin bo‘lgan elektron 
biznesning o‘zaro aloqador tomonlari turlari qo‘yilgan. Bu tavsifning 
mazmuni shundan iboratki, elektron biznesni yuritish andozalari 
mahsulot yetkazib beruvchi va xaridorlarning aniq turlariga qarab 
farqlanadi. Mahsulot yetkazib beruvchi va xaridorlar turkumiga 
quyidagilar kiradi: Davlat (Government), Korxona (Business), Mijoz 
(Consumer), Hamkor (Partner), Korxona xodimi (Employee). Andoza 
belgilanishi tovar yetkazib beruvchi va xaridor nomlanishidan tuziladi. 
Hozirgi vaqtda iqtisodiy rivojlangan mamlakatda turli xil darajada 
quyidagi andozalardan foydalaniladi: - B2B – Business to Business 
(korxona korxona uchun); - B2C – Business to Consumer (korxona 
mijoz uchun); - G2B – Government to Business (davlat korxona uchun); 
- B2E – Business to Employee (korxona xodim uchun); - C2B – 
Consumer to Business (mijoz korxona uchun); - C2C – Consumer to 
Consumer (mijoz mijoz uchun); - B2G – Business to Government 
(korxona davlat uchun); - G2P – Government to Partner (Davlat hamkor 

---

211 
uchun); - P2G – Partner to Government (Hamkor davlat uchun) va 
boshqalar. Umuman olganda, elektron biznes virtual savdo maydonchasi 
deganda shunday joy tushuniladiki, u yerda sotuvchi va xaridor o‘rtasida 
shartnoma tuziladi va moliyaviy oldi – sotti amallari o‘tkaziladi. Virtual 
savdo maydonchalari uch xil ko‘rinishda bo‘ladi: xaridor tomonidan 
tashkil etiladigan; sotuvchilar tomonidan tashkil etiladigan; uchinchi 
shaxs tomonidan tashkil etiladigan. U yoki bu ko‘rinishdagi elektron 
biznes savdo maydonchalarini tashkil etish odatda xaridor va 
sotuvchilarning shu sohadagi faoliyatiga ta’sir etish darajasi bilan 
belgilanadi.