Тошкент Тиббиёт Академияси

Иш вақтида организмда юзага келувчи ўзгаришлар.
Одам мушак фаолиятининг энергетикаси. Ҳозирги замон ишлаб чиқариш шароит-ларида бажарилаётган ишлар уларнинг қувватига яъни вақт бирлиги ичида бажараётган ишнинг миқдорига қараб 3 группага бўлиниши мумкин: 1)енгил, 2) ўртача ва 3)оғир ишлар. Енгил ишлар ишлар қаторига минутига камроқ кислород истеъмол қилинадиган ишлар киради. Агарда одамнинг тўла тинч холатда минутига 200-250 куб сантиметр кислород истеъмол қилиниши ҳисобга олинса, енгил иш вақтда кислороднинг истеъмол қилиниши кўп деганда 2-2, 5 ҳисса ортади. Ўрта оғирликдаги ишлар қаторига бир минутига 1 литргача истеъмол қилинадиган ишлар киради, яъни бунда кислородни истеъмол қилиниши тинч холатига караганда 2-4 марта ошади. Огир ишларга минутига бир литрдан ортиқ миқдорда кислород истеъ­мол қилинадиган ишлар киради. Иш вақтида кислороднинг кўпроқ истеъмол қилинишига сабаб шуки, мушак иши учун зарур бўлган энергия озиқ моддалари ениши натижасида ҳосил бўлади. Лекин айрим холларда кислород истеъмол қилиниши бажарилаётган иш хажмдан қатъий назар қўлланиши мумкин. Мас: киши 13 секунд давомида максимал тезлик билан югиргандакислорд истеъмол қилиниши ортиқча улгирмаиди ва у кеиинрок кўпаяди.
Бундан шундай хулоса чиқадики,мушак иш маълум даражада кислородни истеъмол килмасдан амалга ошириш мумкин ва бунда дастлаб мушак фаолияти билан боғлиқ биохимик жараёнларга катнашмаган кислород сўнгра ишдан кейин юз берган жараёнларда иштирок этади. Муша иши билан боғлиқ бўлган ҳамма биохимик жараёнлар, яъни кислород иштирокисиз ва аэроб, яъни кислород катнашишида ёки оксидланиш билан бериладиган жараёнларга бўлинади. Бу жараёнларнинг биринчиси бошқалардан илгарирок юзага келиб, мушак ишининг ана­эроб фазаси деб аталади, иккинчиси эса кеиинрок содир бўлиб аэроб фаза дейилади Анаэроб фаза вақтида мушаклар фосфат кислота иштирокида мушак углеводи(гликоген) парчаланиш ҳисобига қисқаради. Бу парчаланишнинг оҳирги махсулоти сут кислотаси (С_ЗН_ЗО₆): аэроб фаза (1/4-1/5) вақтида сут кислотанинг бир қисми карбонат ангидрид ва сувгача оксидланади, қолган сут кислота эса эркин ҳолда қолдиқ энергия ҳисобига қайтадан тикланиб, гликогенга айланади ва мушаклар даги модда алмашиниш циклида янада иштирок этиши мумкин.
Бир минутда тўпланган парчаланиш махсулотларни Тула оксидланиш учун зарур бўлган кислород миқдори кислородга талаб ёки кислородга бўлган эхтиеж деб аталади. Ишнинг бошланишида пайдо бўлган сут кислотанинг маълум қисмигина оксидланади. Қолган сут кислота эса мушакларда вақтинча тўпланади ва қонга ўтади. Кислородга бўлган эхтиеж билан ишлаётган мушакларга хақиқатда келтирилган кислород ўртасидаги фарқ насия кислород деб аталади.
Иш бошлангич вақт ўтгандан кейин (2-4минут) содир бўлаётган мушак ҳаракатлари таъсиротлари нерв систеъмасига бориши ҳамда сут кислота ва бошқа махсулотлар қонга кириши туфайли нафас ва юрак-қон томирлар систеъмасининг фаолияти ошади ва натижада ҳосил бўлаётган сут кислота оксидланиши учун за­рур бўлган кислород миқдорининг ҳаммасини организм олади. Шундай килиб, парчаланиш махсулотларнинг тўпланиши ва уларниоксидланиб йўқолиши ўртасидаги мувозанат турғун холат деб аталади. Иш тамом бўлгандан кейин бир вақт давомида кислород кўпроқ миқдорда истеъмол қилинади. Бу кислород парчаланиш махсулотларидан қолган қисмининг оксидланишага сарф қилинади. Бу вақт тикланиш даври деб аталади.
Кислородга бўлган эхтиеж туқималарга кислородни етқазиб бериш ва унинг истеъмол қилиниши жихатидан организмнинг функционал имкониятларидан ортмаётгандангина турғун холат юз бериши мумкин. Одам бир минутда истеъмол қилиши мумкин кислороднинг максимал миқдори катта одам учун одатда минутига уч литр дан ошмайди: тренировка қилган шахсларда бу миқдор айни вақт да 4 литрдан ортиқ бўлиши мумкин. Биринчи раемда кислородга бўлган эхтиеж, насия кислорий ва иш ҳамда тикланиш вақтида кислород истеъмол қилиниши ўртасидаги нисбат схематик тасвирланган.


^{Жисмоний ва ақлий меҳнатнинг физиологик тавсифи.}