Тошкент Тиббиёт Академияси

Меҳнат фаолияти турлари.
1) Жисмоний меҳнат.
2) Ақлий меҳнат.
Ақлий меҳнат - бу ишларни бажарилишида асосий зўрикиш МНС ва 2-сигнал систеъмасида намоён бўлади.
Жисмоний меҳнат - бу ишни бажарилишида асосий зўрикиш мушак систеъмаси ва қон-томир, таянч систеъмасида намоён бўлади.
Жисмоний иш ва унинг турлари:
1). Динамик иш.
2). Статик иш.
Бу ишларни бажарилишида мушакларни иштироки бўйича қуйидаги турлари мавжуд:
Динамик иш:
1). Умумий
2). Регионал мусбат
3). Локал (маҳаллий) манфий

• 
  статик иш-кўллар иштирокида,
  
• 
  тана-оёк мушаклари иштирокида.
  

Ақлий меҳнат:
- автоматлаштирилган жихозларни бошқариш;
- операторлик фаолияти;
- маъмурий бошқарув касблар;
- интелектуал меҳнат касблари.
Организмда иш жараёнида содир бўладиган барча ўзгаришларнинг асосида энергия сарфини ортиши ётади. Бу холатни таъминлаш учун орган ва систеъмаларда турли хил ўзгаришлар юзага келади. Энергия манбаи бўлиб, организмйда-оксил, углеводлар ва ёғлар ҳисобланадилар. Меҳнат жараёнидаги ҳаракатларда меҳнат сарфи организмдаги бўладиган оксидланиш-қайтарилиш реакциялари ва бошқалар орқали бўлади. Мушак қисқариши ва энергетикаси кимёси 2 фазада боради:
1). Анаэроб фазаси: асосий энергия манбаи бўлиб, АТФ ҳисобланади,
АДФ+Н₃РО₄+энергия ажралади.
Энергиянинг асосий қисми иш бажариш учун маълум бир қисми гликоген ва Н₃РО₄ билан қўшилиб. АТФни ресинтезига сарфланади.
2). Аэроб фазаси эса анаэроб фазасида ҳосил бўлган сут кислотаси +О₂ билан бирикиб, = СО₂ +Н₂О+энергия ҳосил бўлади. Энергиянинг асосий қисми иш бажариш учун, маълум бир қисми гликоген ресинтезига сарфланади. Ишлаш жараёнида организмда О₂ қабул қилиш динамикаси.З фазаси:
1) О₂га бўлган талаб-бу бажарилаётган ишнинг бажариш учун керакли О₂ миқдори.
2) О₂ шипи-маълум вақт ичида организмнинг энг кўп қабул қиладиган О₂ миқдори.
3) О₂ қарзи-О₂га бўлган талаб билан организмга керакли О₂ миқдори орасидаги фарқ..
Динамик енгил ва оғир ишларни бажаришда О₂га бўлган талаб асосан тўла қондирилади. О₂ қарзи ишни бошида тўла муддатда вужудга келади. Ишдан сўнгги тикланиш даври узоқ бўлмайди. Динамик оғир иш бажаришда -О₂га бўлганталаб уни қондирмайди, чунки талаб-О₂ шипнинг юқорисида бўлади. Бунинг оқибатида О₂ қарзи катта бўлади ва тикланиш даври узоқ давом этади.
Статик иш бажаришда, иш даврида О₂ қабул қилиниши паст бўлади, чунки статик қисқаришда мушакларда қон-томир қисқаради. Шунинг учун О₂ томирларга етарли етиб бормайди. Иш асосан қарз ҳисобига қисқа муддатда бажарилади. Ишдан сўнг эса О₂ қабул қилиш кескин ортади, шу сабабли тикланиш даври узоқ давом этади.
Организмда иш бажаришда сарфланган О₂ миқдорига қараб, ишни оғирлигини аниқлаш мумкин. Агар иш бажаришда, 1). 0,5 л/мин гача О₂ сарфланса-енгил иш; 2). 0,5 л/мин дан – 1 л/мин гача О₂ сарфланса- ўртача оғирликдаги иш;
3) 1 л/мин ва ундан ортиқ бўлса, оғир иш деб аталади. Мушак ишининг юрак-қон томир систеъмасига таъсири.
Мушакларнинг ортиқча ишлаши модда алмашинувининг кўпайиши ва энергиянинг ортиқча сарфланиши билан боғлиқ. Катта ярим шарлар пустлогининг ишга солиш ва уйғунлашиш таъсири ҳамда пустлокнинг бу таъсирларига буйсинган шартсиз-рефлектор процеслар (функцияларнинг ўз-ўзини идора қилиш процеслари) туфайли, қон айланиши органлари юрак ва қон томирлари организмнинг юқори талабларига мослашади
Пульснинг ўртача тезлиги, яъни юрак қисқаришининг ўрта сонида, минутига 70 марта уришини ҳисоблаш мумкин: юрак ҳар бир қисқарганда 70 см³ қон чиқади. Жадал жисмоний иш вақтида юракни зарб хажм и 150 см³га кадар ҳам кўтарилиши мумкин. Пульс тезлашганлиги минутлик хажм ҳам ортади. қоннинг кўпроқ хажмини сигдириш учун кенгаяди, у кучлирок қисқаришни бошлайди. Агарда систола вақтида юрак аортага^онни тўлиқ чиқара олмаса ва унинг бушлигида қоннинг бир оз қисми қолса, юракнинг нормал размерлари бир оз катталашиши мумкин. Бундай зўр бериб ишлаш тамом бўлгандан кейин, юракнинг каолияти бир оз вақтдан кейин тикланади, айникса у "машқ қилган" бўлса. Юрак чиқараётган қон хажмининг ощиши артериал қон босимининг кўтарилишига олиб келади, иу тугагандан кейин қон босими ўз ҳолига қайтади.
Юрак мушаги ишининг яхшиланиши юрак қон томирларининг қон билан тулишиш даражасини ошишига ва юрак мушакларининг қон билан яхши таъминланишига боғлиқдир, бу эса гипертрофияга, яъни узоқ вақт оғир жисмоний ишни бажарадиган одамнинг юрак массаси ошишига олиб келиши мумкин. Одам ва ҳайвонларда тери капилляр турини текшириш учун махсус микроскоп-капилляроскоп ёрдами билан иш вақтида капиллярлар сони кўпайганлиги ва майдони анча кенгайганлиги аниқланган.
Профессионалларнинг меҳнатнинг ҳар хил турларида юрак-қон томирлар систеъмасининг реакцияси. Булар турлича бўлади: агар маълум иш жараёнларида пульснинг, АБ ва х.к ларни бир неча марта ўлчаб қурилса, бу жараёнлар вақтида юрак қон-томирлар систеъмаси функцияларини ўзгаришини аниқлаш мумкин.
Металлни қўлда ёки ярим механик усулда туқмоқлаш вақтида пульс ва АБнинг ўзгариши бошқача кўринишда бўлади. Юрак қисқаришлари кескин ортади, пульс минутига 160 ва ундан ҳам кўп уради. Ишдан илгари 120-140 мм сим. уст га тенг бўлган АБ, иш вақтида ва ишдан кейин яна 50-70 мм га кўтарилади. Бу ўзгаришлар соғлом кишиларда тезда йўқолади.
Жисмоний зўрикиш билан бир қаторда юқори темпратура ва иссиқлик нурланишининг таъсири билан боғлиқ бўлган шароитларида ишлашда метеофактор катта таъсир килади. Юқори температура ва иссиқлик нури тери қон томирларини кенгайтириб, қон босимини пасайтиради. Вахоланки, жисмоний иш АБни кўтаради. Юрак қисқариши анча тезлашади ва иш вақтида қон томири уришининг сони юқори ракамларда туради, оғир ишларни бажариш вақтида эса қон томири минутига 160-180 марта уради.
Агар зўр бериб бажариладиган қисқа муддатли жисмоний иш ҳисобга олинмаса, станок ва машиналарда ишлаганда пульс ва АБ деярли ўзгармайди. Юрак-қон томирлар систеъмаси функцияларининг ишдан сўнг қайта тикланиши юрак-қон томирлар систеъмаси ва бошқа органлардаги ўзгаришларда иш куни давомида, дам олиш вақтида ва иш тамом бўлгандан кейин йўқолади ва орган ва систеъмаларнинг функциялари қайта тикланади. Илгари рўй берган жисмоний зўрикишлар кучи ва қанча давом этганлиги "насия кислорд"нинг ҳам катталигига қараб ва жисмоний зўрикиш рўй берган шароитларига қараб, функцияларнинг қайта тикланиши учун ҳар хил муддатлар талаб этилади.
Орган ва систеъмаларнинг тикланиши, унинг чиникканлигига боғлиқ.Организм узининг холати, унинг функционал мослашиш қобилияти, захира кучлари, бирор орган ва систеъмаларнинг касалланмаганлиги, функцияларнинг тез ва тўла тикланишига ёрдамлашади. Функциялар тезда тикланиши учун дам олиш хонасининг метеорологик шароитлари катта аҳамиятга эга.
Ишнинг нафас органларига таъсири тинч холатда тўрган киши ўпкасидаги ҳавосининг алмашиниши тахминан минутига 6-8 литрни ташкил қилади. Иш жараёнида бу хажм ошади ва минутига 40-60 литрга етади, нафас олиш сони минутига 12-20-30 га кадар етади. Нафаснинг ўзгариши ишнинг ритм ва оғирлигига боғлиқ.. Ритмик иш вақтида унга қўйилган юқори талабларга осон мослашади.Аммо иш вақтида организмга бирданига юқори талаблар қўйилса нафас олишда катта ўзгаришлар келиб чиқади. Нафас ҳаракатлари тёкис бўлиб, ўпканинг чуқур булимларига тарқалса ва ўпка капиллярларида қоннинг ҳаво билан кўпроқ тозаланиши таъминланса, бундай нафас тўғри ҳисобланади, бу эса қон айланишини ҳамда нафас билан кирган ҳаводаги О₂ дан яхширок фойдаланишни енгиллаштиради. Чарчашда нафас ҳаракатлари тезлашади, юзаки бўлиб келади, натижада организм етарли миқдорда О₂ билан таъминланмайди ҳамда модда алмашинуви махсулотлари организмдан тезда чиқиб кетмайди, бу эса юрак ишини қийинлаштиради. Ишдаги қисқа танаффус пайтларида тўғри нафас олишнинг тикланиши учун, юрак-қон томирлар систеъмаси функцияларининг қайта тикланишига Караганда камроқ вақт талаб қилинади.