Toshkent «noshir» 2017

Markaziy banklarning qimmatli qog‘ozlar
bozoridagi o‘rni
Markaziy banklar yordamchi tartibga solish organlari
sifatida faoliyat yuritib, mamlakat fond bozorining holati
uchun to‘liq javobgar bo‘lgan davlat boshqaruv organlari
bilan uzviy hamkorlik qiladi. Ushbu sohadagi bunday
munosabatlar, odatda, maxsus shartnomalar bilan rasmiylash-
tirilib, ularda mas’uliyat sohalari, nazorat sho‘balari va
hokazolar bo‘lib olinadi.
Markaziy banklar qimmatli qog‘ozlar emitentlari sifatida
chiqishlari mumkin. O‘zbekistonda, masalan, Markaziy
bankka depozit va omonat sertifikatlar, shuningdek, veksel-
larni muomalaga chiqarish uchun ruxsat berilgan. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki bunday qog‘ozlarni chiqarishni
tartibga soluvchi nizom va yo‘riqnomalarni o‘zi ishlab chiqadi
va tasdiqlaydi.
Markaziy banklar sarmoyadorlar rolida ham chiqishi
mumkin. Qoidaga muvofiq, markaziy banklar qimmatli
qog‘ozlarni ulardan daromad olish uchun emas, balki
iqtisodiyotda pul-kreditni tartibga solish maqsadida sotib oladi.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki davlat
qisqa muddatli obligatsiyalarini sotib olish huquqiga egadir.
Shuni ham qayd etib o‘tish kerakki, ko‘p hollarda markaziy
banklar davlat pul muomalasining holati uchun javobgar

---

146
147
sifatida davlat qimmatli qog‘ozlari savdolarini tashkil etuv-
chilar bo‘ladi. Ular dastlab nafaqat kimoshdi savdosi
(auksionlar) va ikkilamchi savdoni tashkil etadi, balki davlat
qimmatli qog‘ozlarini saqlash va ularning hisobini yuritish
huquqini ta’minlaydi, xazina (Moliya vazirligi) topshirig‘i
bo‘yicha ularning so‘ndirilishini va ular bo‘yicha daromad-
larning to‘lanishini amalga oshiradi, uning boshqa topshi-
riqlarini ham bajaradi, shuningdek, dilerlar bilan o‘zaro
harakat qilib, ichki va tashqi davlat qarzlari bo‘yicha xizmat
ko‘rsatishga doir bir qancha juda muhim texnik operatsiyalarni
ham amalga oshiradi.
Markaziy banklar «banklar banki» bo‘lib, tijorat bank-
larining ish-faoliyatini, xususan ularning qimmatli qog‘ozlarni
sotib olish uchun ssudalar berish bilan bog‘liq faoliyatini
tartibga solib turadi. AQSHda, masalan, Federal Zaxira
tizimi bitimlar ni amalga oshirish yilida qimmatli qog‘ozlarni
sotib oluvchilar tomonidan foydalanilishi mumkin bo‘lgan
qarz mablag‘lari limitini belgilaydi. Bundan tashqari, mar-
kaziy banklar mamlakat xalq xo‘jaligida bank tizimi to-
monidan pul (naqd pulli va naqd pulsiz) hisob-kitoblarni
amalga oshirish qoidalarini belgilaydi, ular ham fond
bozorining holatiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi.
Markaziy banklar, «hukumat bankirlari» bo‘lib, qo-
nunlarga muvofiq keladigan, qimmatli qog‘ozlarni sotib olish
orqali chet el investitsiyalarini repatriatsiyalashda valutani
ayirboshlash mexanizmlarini o‘z ichiga qamrab olgan
hujjatlarni ishlab chiqadi, chet el zayomlarini chiqarish yilida
garov operatsiyalarini amalga oshiradi, horijiy kontragentlar
bilan fond bitimlarini tuzish yilida xalqaro hisob-kitoblarning
to‘g‘riligi uchun nazoratni ta’minlaydi.
Markaziy banklarning qimmatli qog‘ozlar bilan amalga
oshiriladigan operatsiyalar bilan bog‘liq bo‘lgan eng muhim
vazifalaridan biri – bu pul-kredit muomalasi orqali
iqtisodiyotni tartibga solib turishdan iboratdir. Shu munosabat
bilan kreditni tartibga solishning mumtoz (klassik) usuli
bo‘lgan qayta hisob yuritish siyosati eng ko‘p tarqalgan siyosat
bo‘lib qoldi. Qayta hisob yuritish siyosati deganda, markaziy
bank veksellarni sotib oladigan sharoitlar tushuniladi. Agar
veksellarni qayta hisoblash yilida tijorat banki mustaqil
ravishda vekselni qayta moliyalay olmasa yoki uning o‘ziga
pul kerak bo‘lsa, u birinchi darajali (birinchi klass) veksellarni
markaziy bankka taklif etishi mumkin, markaziy bank
veksellarning ishonchliligiga shubha qilmasa, ularni hisobga
oladi. Biroq markaziy bank tijorat bankiga vekselda
ko‘rsatilgan barcha summani emas, balki hisobga olish stavkasi
miqdorida kamaytirilgan summani to‘laydi. Hisobga olish
stavkasi – veksel markaziy bankka qo‘yilgan yildan boshlab
uni to‘lash muddati kelguniga qadar saqlangan yil uchun
beriladigan foiz summasidir. Boshqacha aytganda, hisobga
olish stavkasi veksellarni sotib olish uchun markaziy bankdagi
foiz stavkasidir. Markaziy bank qayta hisoblash stavkasini
pasaytirgan yilda, u tijorat banklari zaxira hisobraqamlarini
to‘ldirishini osonlashtiradi va bu bilan kredit ekspansiyasini
rag‘batlantiradi. Markaziy bank hisobga olish stavkasini pa-
saytirib yoki ko‘paytirib, muomaladagi pul massasiga ta’sir
ko‘rsatishga harakat qiladi. Tijorat banki tomonidan ushlab
qolinadigan foiz summasi bu vaqtda markaziy bankning
hisobga olish stavkasidan 0,5 – 1,5 foiz yuqori bo‘ladi.
Ayni mana shu farq hisobiga tijorat banki xarajatlari qoplanib,
ularning foyda olishi ta’minlanadi. Biroq markaziy bankda
hisobga olingan veksel qayta hisoblangan yoki rediskontlangan
taqdirda, tijorat bankining foydasi veksel oddiy hisobga
olingan yildagiga nisbatan ancha kam bo‘ladi.
Qayta hisoblash siyosati XIX asr oxiri – XX asr boshida
juda keng ommalashgan bo‘lib, keyinchalik uning ko‘lami
anchagina qisqardi. Ssuda kapitallari bozorida moliyaviy
kapital va yirik banklar xukmronlik qilgan sharoitlarda foiz
stavkalari bozor qatnashchilarining o‘zaro stixiyali ko‘rashlari

---

148
149
natijasida emas, balki monopolistik kelishuv natijasida
belgilanadi. Bu foiz me’yori darajasiga ta’sir ko‘rsatishni
o‘ziga maqsad qilib olgan qayta hisoblash siyosatining
samaradorligini cheklaydi. 30–40-yillarda markaziy banklar
J.Keyns tavsiya etgan «arzon pullar» siyosatini, ya’ni past
foiz stavkalari va ko‘plab kreditlar berish siyosatini olib
bordi. Qayta hisoblash stavkasi Angliyada 1932–1951-
yillarda 2 % darajasida, AQSHda 1937–1948-yillarda 1%
darajasida saqlanib turdi. XX asrning 50-yillarida ko‘pgina
mamlakatlarda yana faol qayta hisoblash siyosati yuzaga
keldi. Ammo umuman olganda, tartibga solishning bu usuli
boshqa usullarga nisbatan sustlashdi.