Toshkent «noshir» 2017

Qimmatli qog‘ozlar bozorida savdo
qilish texnologiyalari
Fond boyliklari oldi-sotdisini amalga oshirishda savdo-
sotiqning turli xildagi texnologiyalari qo‘llanishi mumkin.
Odatda, texnologiyani tanlash fond bozorining u yoki bu
segmentida qimmatli qog‘ozlar bilan bajariladigan ope-
ratsiyalarning tezkorligiga bog‘liq. Bir mamlakatning o‘zida
turli birjalarda va hatto bir birjaning o‘zidagi turli savdo
maydonchalarida har xil turdagi texnologiyalardan foyda-
lanilishi mumkin. Bu texnologiyalarning rivojlanishi va asta-
sekin murakkablashib borishi qimmatli qog‘ozlar bo‘yicha
birja va birjadan tashqari aylanmaning o‘sishi tamoyili hamda
ularga savdolarning birja va birjadan tashqari tizimlari orqali
xizmat ko‘rsatishni jadallashtirishning o‘sib borayotgan talab-
lari bilan shartlanadi. Ularning eng ko‘p uchrab turadigan
turlarini ko‘rib chiqamiz.
Tartibsiz savdo-sotiq (bozor) – qimmatli qog‘ozlar bilan
bitimlar tuzishning hech qanday muayyan qoidalarisiz hamda
qimmatli qog‘ozlar va ishtirokchilarga qo‘yiladigan ta-

---

62
63
lablarsiz erkin savdo-sotiqdir. Savdo-sotiqning bunday turi
MDH mamlakaglari va O‘zbekistonda fond bozori rivoj-
lanishining dastlabki bosqichida o‘z o‘rniga ega bo‘ldi.
Oddiy kimoshdi savdosi
. Savdolar olib borishning bu
usulida faqat xaridorlar musobaqalashadi. Sotuvchilar to‘g‘-
ridan-to‘g‘ri raqobatlashishmaydi. Savdolar boshlanishidan
oldin xarid qilish va sotish uchun buyurtmalar yig‘iladi hamda
buyurtmalar ro‘yxati (kotirovka varag‘i) tuziladi. Savdolar
takliflar ro‘yxatining ochiqcha ketma-ketlik bilan e’lon qi-
linishi orqali amalga oshiriladi. Har bir aniq taklif bo‘yicha
yangi narxlarning belgilanishi yo‘li bilan xaridorlarning bahs-
lashuvi ochiq kechadi. Boshlang‘ich narxni odatda sotuvchi
belgilaydi. So‘nggi narx – bu xaridorlar tomonidan da’vo-
garlar raqobatlasha olmaydigan darajadagi ochiqcha taklif
etilgan bahodir. Oddiy kimoshdi savdosi sobiq Ittifoqning
barcha birjalarida qimmatli qog‘ozlar bilan savdo qilishning
eng keng tarqalgan usuli edi. 1991-yildan boshlab u O‘zbe-
kistonda ham savdo-sotiqning ommabop usuliga aylandi.
Hozirgi vaqtgacha bu usul «Toshkent» RFBda kompyuter
tizimidan foydalanilgan holda qo‘llaniladi. Savdolarni o‘t-
kazishning bunday usuli uning barcha ishtirokchilari uchun
aniq va tushunarlidir.