Toshkent moliya instituti "bank ishi" kafedrasi "bank ishi"

Bank 
bo‘lmagan 
muassasalar 
Mashg‘uloti 
1. 
Ipoteka  
Kompaniyalari 

 tijorat maqsadida foydalaniladigan bino yoki yashash 
uylaridan samarali foydalanish uchun qisqa muddatli 
kredit berish bilan shug‘ullanadilar 
2. 
Faktoring  
Kompaniyalar 

 
vaqtinchalik moliyalashni ta’minlash maqsadida (asosan 
debitorlar schyotidan) korxonalardan qisqa muddatli 
aktivlarni sotib oladilar 
3. 
Trast  
Kompaniyalar 

  korxona, xususiy shaxslar va zarar bilan ishlaydigan 
tashkilotlar mulklarini boshqaradi va ularni himoya 
qiladi. Mijozlarning qimmatli qog‘ozlarini xususiy 
investorlarga joylashtiradilar 
4. 
Ma’lumotlarni qayta 
ishlash 
kompaniyalari 

 
ma’lumotlarni kompyuter ishlab ularni uzatish bilan 
shug‘ullanishadi 
5. 
Sug‘urta 
kompaniyalari 

 
sog‘liqni va kishilar hayotini turli xavflar va baxtsiz 
hodisalardan sug‘urta qilish bilan shug‘ullanadi. SHu 
bilan bir qatorda ular bilan bog‘liq bo‘lgan kreditlarni 
beradilar 

---

31 
 
6. 
Qimmatli qog‘ozlar 
savdosi  
bilan shug‘ulla-
nuvchi brokerlik 
firmalari 

  opsion shartnomalari, valyutali moliyaviy fyucherslar, 
muomaladagi qimmatli qog‘ozlarning oldi-sotdisi 
bo‘yicha mijozlarning buyruqlarini bajaradilar 
7. 
Moliyaviy  
masalalar bo‘yicha 
maslahat beruvchi  
firmalar 

  aktivlarni boshqarish va investitsiya masalalari bo‘yicha 
mijozlarga kiradilar 
8. 
Qimmatli  
qog‘ozlarni tarqatish 
bilan  
shug‘ullanuvchi 
firmalar 

  davlat va munitsipal zayomlarni, korporatsiyalar aksiya-
larini, qimmatli qog‘ozlarni, korporatsiyalarning qarz 
majburiyatlarini, mijozlar schyotlari bilan ta’minlangan 
qim-matli qog‘ozlarni sotib oladi, shuningdek, yuqorida 
qayd qilingan qimmatli qog‘ozlarni investorlarga takroriy 
sotishni taklif qiladilar 
9. 
Moliyaviy  
Kompaniyalar 

  korxonalar va xususiy shaxslarga qisqa va uzoq muddatli 
kapital miqdorlarini aniqlash bilan shug‘ullanadilar 
10.  Kredit kartochkalari 
bilan 
shug‘ullanuvchi 
kompaniyalar 

 
chakana savdo korxonalarini qo‘llab quvvatlash va 
xususiy shaxslarga qisqa muddatli kreditlar berish bilan 
shug‘ullanadilar 
11.  Lizing  
Kompaniyalari 

  aktivlarni sotib oladi va muhtoj korxonalarga, xususiy 
shaxslarga ularni ijaraga beradi 
12.  Sug‘urta  
Agentliklari 

 
kredit yoki moliyaviy xizmatlar bilan bog‘liq bo‘lgan 
sug‘urta polislarini sotadilar yoki to‘la-to‘kis brokerlik 
va sug‘urtaviy xizmatlarni bajaradilar 
13.  Ko‘chmas mulk 
operatsiyalari bilan 
bog‘liq xizmatlarni 
bajaruvchi firmalar 

 
ko‘chmas mulkni baholash va ular bilan bog‘liq bo‘lgan 
tijorat loyihalarni moliyalashtirish bilan shug‘ullanadilar 
14.  Omonat, ssuda 
berish bilan 
shug‘ullanuvchi  
assotsiatsiyalar 

  asosan xususiy shaxslar va oilalarga omonat depozitlarga 
jamg‘ariladigan mablag‘lar rejalarini, shuningdek uy-joy 
qurish uchun kredit taklif qiladilar 
 

---

32 
 
80-yillarda  qimmatli  qog‘ozlar  oldi-sotdisi  va  brokerlik  bilan  keng  faoliyat 
boshlagan «Meril Linch» va «Dreyfus korporeyshn» firmalari bank bo‘lmagan banklarga 
misol bo‘la oladi. 
Tovar-pul  munosabatlarining  vujudga  kelishi  va  ularning  rivojlanib  borishi 
banklarning  paydo  bo‘lishiga  asos  soladi.  O‘rta  asrlarda  banklar  dastlab  puldorlar 
tomonidan  pulni  qabul  qilish  va  boshqa  davlat  shahar  puliga  almashtirib  berish  asosida 
kelib chiqqan.   Keyinchalik puldorlar bo‘sh turgan mablag‘laridan foyda olish maqsadida 
qarz so‘ragan subektlariga vaqtinchalik foydalanishga bergan. Bu hol pul almashtiruvchi 
puldorlarning bankirlarga aylanishga olib kelgan. 
Dastlabki banklar  jirobanklar nomi  bilan XVI  asrlarda  (aniqrog‘i  1587  yilda)  Florensiya 
va  Venetsiyada  kichik  banklar  vujudga  kela  boshlagan.  Ular  turli  shaharlar  va 
mamlakatlarning  pul  belgilarini  almashtirishga  ixtisoslashgan  bo‘ladilar.  Keyinchalik 
shunday  banklar  Amsterdamda  (1605  y),  Gamburgda  (1618  y),  Milanda,  Nyurnbergda, 
Genuyada  vujudga  kelgan.  Bu  banklar  asosan  o‘z  mijozlari-savdogarlarga  xizmat 
qilishgan. Ular hisob-kitobni asosan naqd pulsiz amalga oshirishgan. 
      Tarixda birinchi yirik bank 1694 yilda Angliyada tashkil etilib, unga davlat tomonidan 
banknotlar  chiqarishga  ruxsat  berilgan.  U  bank  aksiyador-emmission  bank  deb 
hisoblangan.  Keyingi  ijtimoiy-iqtisodiy  taraqqiyot,  xususan,  sanoatning  rivojlanishi 
natijasida banklar boshqa mamlakatlarda ham tashkil qilina boshlanadi. 
      Natural xo‘jalik munosabatlarining tugashi, savdo-sotiq munosabatlarining rivojlanishi 
pullik  hisob-kitoblar  olib  borishiga,  kreditning  rivojlanishiga  yo‘l  ochdi.  Ishlab 
chiqarishning  rivojlanishi  yollanma  mehnatni  borgan  sari  ko‘p  jalb  qilishga  olib  kelgan. 
g‘llanma  mehnat  uchun  haqning  pul  shaklida  to‘lanishi  doimiy  pul  aylanishni  yuzaga 
keltiradi.  Pul  aylanishi  esa  muayyan  boshqaruvni  talab  qildi.  Bu  vazifani  banklar  bajara 
boshladi. 
      SHunday  qilib,  banklar  mablag‘larni  yig‘ish  va  taqsimlash  orqali  ssuda  kapitali 
harakatini boshqara boshladi. 
XX asrning boshlarida yirik Evropa mamlakatlarida o‘zining ko‘p filiallariga ega bo‘lgan, 
yirik  sanoat  monopoliyalari  bilan  uzviy  bog‘liq  faoliyat  ko‘rsatayotgan  banklar  vujudga 
keldi. Bular jumlasiga xalqaro pul, hisob va kredit munosabatlarini olib boruvchi quyidagi 
xalqaro banklarni kiritish mumkin: 

  Evropa rivojlanish va taraqqiyot banki; 

  Xalqaro valyuta fondi; 

  Xalqaro Moliya korporatsiyasi; 

  Xalqaro hisob-kitoblar banki; 

  Evropa investitsiya banki va boshqalar. 
Xorijiy banklar to‘liq yoki qisman chet el investitsiyalariga tegishli bo‘lgan banklar bo‘lib, 
ular o‘z faoliyatini mahalliy qonunlar doirasida olib boradi. Hozirgi vaqtda bunday banklar 
yirik banklarning sho‘‘balari sifatida faoliyat ko‘rsatadi.