Toshkent davlat yuridik universiteti jinoyat huquqi

Qilmishning ijtimoiy xavfliligi
jinoyatning muhim belgilaridan biri 
hisoblanadi. Jinoyat, eng avvalo, harakat yoki harakatsizlik shaklida ifodalangan 
ijtimoiy xavfli faoliyatdir. Har qanday jinoyat insonning turli-tuman 
harakatlarining bir ko‗rinishi bo‗lib, bu ko‗rinish ikki yoqlama xususiyatga, yana 
ichki (ruhiy) va tashqi (jismoniy) mazmunga ega. Uning tashqi mazmuni inson 
a‘zolarining harakati tufayli jinoyat obyektga tajovuz qiladi va jinoyat predmetiga 
ta‘sir etadi (masalan, odam o‗ldirish, badanga shikast yetkazish, o‗g‗rilik va 
hokazolar). Jinoiy tajovuz faqat harakatlarning o‗zidan iborat bo‗lmasdan, 
harakatsizlikdan, ya‘ni o‗z vazifasini bajarmaslikdan iborat bo‗lishi ham mumkin 
(masalan, hayoti xAfv ostida turgan shaxsga yordam bermaslik, vazifasiga 
sovuqqonlik bilan qarash va hokazolardir). 
Jinoiy qilmishning ichki mazmuni esa subyektning o‗z qilmishiga nisbatan 
ruhiy munosabatidir. Inson har bir harakatini o‗z erki bilan erkin ravishda o‗zining 
shaxsiy xususiyatlariga qarab tanlaydi. Masalan, bir shaxs o‗zining moddiy 
ehtiyojini qondirish uchun halol mehnat qilishning u yoki bu turini tanlasa, boshqa 
birov jinoiy yo‗lni tanlashi mumkin. Jinoiy xulq shaxsning huquqiy yoki huquqqa 

---

29 
xilof bo‗lgan harakatini erkin ravishda tanlash imkoniyatlaridan jinoiy harakatni 
tanlash ixtiyoridir. Shunga ko‗ra, shaxsning ongi bilan boshqarilmagan instinkt 
tufayli sodir bo‗lgan harakatlar oqibati jinoyat hisoblanmaydi. Masalan, shaxs 
sirg‗anchiq yo‗lda ketayotib oyog‗i sirpanib ketsa, muvozanatni saqlash instinkti 
tufayli inson gavdasi va a‘zolari muvozanatni saqlash uchun turli harakatlar qiladi. 
Shu vaqtda shaxs yonma-yon ketayotgan shaxsni ham turtib yuborsa va u yiqilib 
badaniga shikast yetkazilsa, jinoyat hisoblanmaydi. Shuning uchun shaxs o‗z 
harakatini boshqara olmaydigan va uning oqibatini anglamaydigan holatda bo‗lgan 
bo‗lsa, uning ijtimoiy xavfli qilmishi jinoyat hisoblanmaydi. Shunga ko‗ra, jinoyat 
subyekti yoshiga yetmagan va aqli noraso shaxslarning ijtimoiy xavfli qilmishi 
jinoyat hisoblanmaydi. 
Ijtimoiy xavfli qilmish tushunchasi harakat yoki harakatsizlikni, zararli 
oqibatni qamrab oladi. Shuning uchun Jinoyat kodeksi Maxsus qismiga kiritilgan 
jinoyatlar ijtimoiy xavfli hisoblandi. Uning ijtimoiy xavfliligi qonun bilan 
qo‗riqlanadigan ijtimoiy munosabatlarga zarar yetkazishi mumkinligi bilan 
ifodalanadi.
Qilmishning ijtimoiy xavfliligi bir qancha o‗zgaruvchan sharoitlar bilan ham, 
ya‘ni jinoyat sodir etish joyi, vaqti, yetkazilgan zararning miqdori, aybning darajasi 
va shakli, shunday turdagi jinoyatning qay darajada tarqalganligi, aholining 
huquqiy ongi darajasi va boshqalar bilan bog‗liq bo‗ladi.