|
Voyaga yctmagan va muomalaga layoqatsiz fuqarolar tomonidan
yetkazilgan zarar uchun javobgarlik.
Mazkur delikt majburiyatining
umumiy qoidasi bo'lib, yetkazilgan zararni qoplash majburiyatini to'liq
muomalaga layoqatsizlar (delikt majburiyatlari bo'yicha esa to'liq delikt
layoqatlilik) zimmasiga yuklash hisoblanadi. Biroq hayotda qisman
578
muomalaga layoqatlilar, shuningdek, to‘ liq delikt layoqatiga ega
bo‘lmaganlar va o'z harakatining oqibatlarini tushuna olmaydiganlar
tomonidan yetkazilgan zararlar ko‘p uchraydi. Mazkur vaziyatlarda
yetkazilgan zarar ham bosh delikt tamoyiliga muvofiq qoplanishi lozim.
Biroq, bunda delikt majburiyatlari nafaqat umumiy qoidalar (bosh delikt
tamoyili) asosida, balki ko'rsatib o'tilgan deliktlaming har biri uchun xos
bo‘lgan qoidalar asosida vujudga keladi.
Voyaga etmaganlar tomonidan yetkazilgan zarar uchun javobgarlik
14 yoshga to‘lmagan voyaga etmaganlar o'zlari yetkazgan zarar uchun
javobgar bo‘lmaydilar.
Ta’kidlash lozimki, delikt javobgarlikka nisbatan qonun voyaga
etmaganlarni ikki guruh - 6 yoshgacha va 6 yoshdan 14 yoshgacha
ajratib ko'rsatmaydi va ularning ikkalasini ham deliktga layoqatsiz deb
topadi. Biroq, 6 yoshdan 14 yoshgacha bo‘lgan fuqarolar to‘liq deliktga
layoqatsizligi bu yoshda bolalarning o‘z harakatlari oqibatini to‘liq tushunib
etmasligi hisobalanadi.
Fuqarolik huquqida fuqarolarning muomala layoqati odatda ikkiga
bo'linadi. Birinchisi bitimga layoqatlilik deb nomlansa, ikkinchi delikt
layoqatlilik deyiladi. Delikt layoqatlilik shaxsning o'z harakatlari bilan
boshqa shaxsga yetkazgan zarari uchun javobgar bo'lishini namoyon
qiladi. O'n to‘rt yoshgacha bo'lgan voyaga etmaganlar esa delikt layoqatiga
ega bo'lmaydilar. Ular tomonidan yetkazilgan zarar ham o'zlari tomonidan
emas, balki, boshqa shaxslar tomonidan to‘lanadi.
FKning 993-moddasiga muvofiq, o‘n to‘rt yoshgacha bo'lgan voyaga
etmagan (kichik yoshdagi bola) tomonidan yetkazilgan zarar uchun uning
ota-onasi (farzandlikka oluvchilari) yoki vasiylari, agar zarar ularning
aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlay olmasalar, javobgar bo'ladilar.
Ota-ona yoki vasiyning bu vaziyatdagi aybi ularning o'n to'rt yoshgacha
bo'lgan voyaga etmagan bolaga yetarli darajada e’tiborli va mas’uliyatli
bo'lmaganliklarida ko'rinadi. Vasiyning o'z zimmasiga yuklangan
majburiyatlami insofsizlik yoki e ’tiborsizlik bilan bajarishi1 uning
yetkazilgan zarardagi aybi sifatida baholanadi va uning vasiyligi ostidagi
shaxs yetkazgan zararni qoplashi lozim bo'ladi.
Agar vasiylikka muhtoj kichik yoshdagi bola tegishli tarbiyalash,
davolash muassasasida, aholini ijtimoiy himoya qilish muassasasida yoki
qonunga ko'ra vasiysi hisoblanadigan boshqa shunga o'xshash muassasada
1
Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 12 алрелдаги 171-
сонли карори билан тасдикланган «Узбекистан Республикасида васийлик ва хомийлик
туррисидавги низом
turgan b oisa , bu muassasa, agar zarar muassasaning aybi bilan
yetkazilmaganligini isbotlay olmasa, kichik yoshdagi bola tomonidan
yetkazilgan zarami toiashi shart.
Agar kichik yoshdagi bola o ‘quv yurti, tarbiyalash, davolash
muassasasi yoki uning ustidan nazoratni amalga oshirishi shart bo'lgan
boshqa muassasaning, shuningdek, shartnoma asosida nazoratni amalga
oshiruvchi shaxsning nazorati ostida turgan vaqtda zarar yetkazgan bo'lsa,
bu muassasalar va shaxslar, agar zarar ularning nazoratni amalga
oshirishdagi aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlay olmasalar, zarar uchun
javobgar boiadilar.
Ota-ona (farzandlikka oluvchilar), vasiylar, o ‘ quv yurtlari,
tarbiyalash, davolash muassasalari va boshqa muassasalarning kichik
yoshdagi bola tomonidan yetkazilgan zarami to'lash majburiyati kichik
yoshdagi bola voyaga yetishi yoki u zararni to'lash uchun yetarlicha
mol-mulk olishi munosabati bilan bekor boimaydi.
Agar ota-ona (farzandlikka oluvchilar), vasiylar, shuningdek, ushbu
moddaning uchinchi qismida ko'rsatilgan boshqa shaxslar vafot etgan
bo'lsalar yoki ular zarami to'lash uchun yetarli mablag'ga ega boimasalar,
to'liq muomalaga layoqatli bo'lib qolgan zarar yetkazuvchining o'zi bunday
mablag'ga ega boisa, sud taraflarning mulkiy ahvolini, shuningdek,
boshqa holatlarni inobatga olib, zararni to'liq yoki qisman zarar
yetkazuvchining o'z mol-mulki hisobidan qoplash to'g'risida qaror qabul
qilishga haqli.
O'n to'rt yoshdan o'n sakkiz yoshgacha boigan voyaga yetmaganlar
yetkazilgan zarar uchun umumiy asoslarda mustaqil javobgar boiadilar.
O'n to'rt yoshdan o'n sakkiz yoshgacha boigan voyaga yetmaganning
zarami qoplash uchun yetarli mol-mulki yoki boshqa daromad manbalari
bo'lmagan taqdirda, zarar to'lig'icha yoki uning yetishmagan qismi voyaga
yetmaganning ota-onasi (farzandlikka oluvchilari) yoki vasiyi tomonidan,
agar ular zarar o'zlarining aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlay
olmasalar, toianishi lozim.
Agar homiylikka muhtoj o'n to'rt yoshdan o'n sakkiz yoshgacha
boigan voyaga yetmagan tegishli tarbiyalash, davolash muassasasida,
aholini ijtimoiy himoya qilish muassasasida yoki qonunga ko'ra uning
homiysi hisoblanuvchi boshqa shunga o'xshash muassasada turgan boisa,
bu muassasalar, agar zarar ularning aybi bilan yetkazilmaganligini isbotlay
olmasalar, zarami to'lig'icha yoki uning yetishmaydigan qismini toiashlari
shart.
Zarar yetkazgan voyaga yetganida yoxud u voyaga yetmasidan
unda mol-mulk yoki zararni to'lash uchun yetarli daromad manbalari
paydo bo‘lganida yoxud u voyaga yetmasidan muomala layoqatiga ega
bo'lganida ota-ona (farzandlikka oluvchilar), hom iy va tegishli
muassasaning zararni to'lash bo'yicha majburiyati tugaydi.
Sud ota-onalik huquqlaridan mahrum etilgan ota-onaga ularning
voyaga yetmagan bolalari tomonidan ota-onasi o'z huquqlaridan mahrum
qilinganidan keyin uch yil ichida sodir etilgan zarar uchun, agar bolaning
zarar yetkazilishiga sabab bo'lgan xulq-atvori ular bolani tarbiyalash
bo'yicha o'z majburiyatlarini lozim darajada bajarmaganliklarining oqibati
bo'lsa, javobgarlikni yuklashi mumkin.
Ota-onalik huquqlaridan mahrum qilingan shaxslami javobgarlikka
tortishga sobiq tarbiyalanuvchilari oldidagi o'z m ajburiyatlarini
bajarmaganliklari isbotlangan holda yetkazilgan zararlarni qoplash
majburiyati sabab bo'ladi. Bunday javobgarlikni belgilanishi uchun zarar
yetkazgan voyaga yetmaganning harakati bilan ota-onasining bergan
tarbiyasi o'rtasida sababiy ketma-ketlikdagi aloqa mavjud bo'lishi kerak.
Lozim darajada ota-onalik huquqlarini bajarmaslik deyilganda bolaning
tarbiyasida axloqsiz xulq-atvori shakllanishi tushuniladi1.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
