Toshkent davlat transport universiteti “Ijtimoiy fanlar” kafedrasi “psixologiya”

A.Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi

SHaxsiyatning psixo tahlili modellari insoniy psixologlar nazariyalari tomonidan 1950 va 1960-yillarda ishlangan. Psixoanaliz himoyachilaridan farqli o‘laroq, gumanistlar hoxish tushunchasini qabul qildilar. Odamlar o‘z hayotini tanlash va o‘z qarorlarini qabul qilish bepul deb baxslashib, insoniy psixologlar o‘z-o‘zini tushunchasini tabiat bilan bog‘lab tushuntiradilar.

Eng muhim gumanistlardan biri, Abraxam Maslou (1908-1970) bo‘lib, u shaxsiyatni piramida shaklidagi ierarxik (ehtiyojlar ierarxiyasi) jihatidan umumlashtirgan. Piramidaning bazasida ochlik, tashnalik, xavfsizlik va qaramlik, shu jumladan eng past darajadagi niyatlar bor. Maslou ilgari surgan fikrga ko‘ra, odamlar bizning tug‘ma salohiyatimizni rivojlantirish motivatsiyasiga ega bo‘lgan, o‘z-o‘zini hurmat qilish oliy darajadagi ehtiyojlarini aks ettiradi.

Abraxam Xarold Maslou (1908-1970) Ameriklik taniqli psixolog^51 Ehtiyojlar ierarxiyasi nazariyasi asoschisi

Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi⁵²

O‘z o‘rnini topish O‘z o‘zini xurmat qilish Sevgi, qaramlik Xavfsizlik Fiziologik extiyoj

Maslou Albert Eynshteyn, Abraam Linkoln, Martin Lyuter King Ser, Xelen Keller kabi hayoti muvaffaqiyatli odamlarni o‘rgangan⁵³. Maslou hayotda o‘z o‘rnini topgan odamlar, ijodiy insonlar bo‘ladi va ular boshqalarga mehribon bo‘ladi deb ishonadi. Ularda chuqur do‘stlikka ega bo‘lish istagi odatda xususiy bo‘ladi. Maslouning ehtiyojlar ierarxiyasi shaxslar statik emas, deb hisoblaydi. Ular turli paytda turli ehtiyojlar orqali maqsadiga erishilgan. Misol uchun, bazan raqobat sabablari bir vaqtning o‘zida mavjud bo‘lishi mumkin. Uning tan olinishi uchun ehtiyojlar, masalan, shaxsiy xavfsizligi uchun ehtiyojlari birlashtirish mumkin. Nihoyat, o‘zaro bir-tanqid nazariyasi G‘arb etibori tomonidan noxolis deb taklif qilindi. Boshqa madaniyatlar o‘zini-marxamatli sifatida "hayotda o‘z o‘rnini topgan"⁵⁴ munosabatda bo‘lishi mumkin. Ular o‘z salohiyatiga to‘la etib guruh ehtiyojlarini qo‘llab-quvvatlash va boshqalar manfaati uchun o‘z salohiyatini qurbon etishiga ishonaman.
4. SHaxsni shakllantirish faoliyat, muloqot va o‘z-o‘zini anglash orqali amalga oshiriladi. O‘z-o‘zini anglash, o‘z-o‘zini bilish va o‘z ustida ishlashi avvalo uning diqqati, ongi, bevosita o‘ziga o‘z ichki imkoniyatlari, qobiliyatlari va hissiy kechinmalariga qaratilishini taqazo etadi.YA’ni , ijtimoiy hulq shaxs tomonidan uni o‘rab turgan odamlar, ularning hulq –atvorlariga e’tibor berishdan tashqari, o‘zining shaxsiy harakatlari va ularning oqibatlarini muntazam tarzda tahlil qilib, o‘z-o‘zini anglab oladi.
Ijtimoiylashuv jarayonida kishining odamlar bilan muloqoti kengayib boradi. O‘z-o‘zini anglash kishida birdaniga paydo bo‘lmaydi, hayot davomida turli ijtimoiy ta’sirlar ostida yig‘ilab boradi hamda o‘zining quyidagi komponentlariga ega bo‘ladi:
- o‘zini boshqa dunyodagi farqini anglash;
- “Men”ni anglash sub’ektiv faoliyatning boshlang‘ich faolligidir;
- o‘zining psixik sifatlarini anglash, hissiy o‘z-o‘zini baholash;
- muloqot va faoliyatda to‘plangan tajribalar asosida o‘z-o‘zini hurmat qilish va baholashni shakllantirish;
O‘z-o‘zini anglash, o‘zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko‘pincha konkret shaxs tomonidan og‘ir kechadi, ya’ni inson tabiati shundayki,u o‘zidagi o‘sha jamiyat me’yorlariga to‘g‘ri kelmaydigan noma’qul sifatlarni anglamaslikka, ularni yashirishga harakat qiladi.
O‘z-o‘zini anglash quyidagi darajalarga ega:
1) O‘zini ijtimoiy muhitning sub’ekti sifatida ajratib olishi;
2) Faolligini anglashi(o‘zini boshqarish);
3) Boshqalar orqali o‘zini anglash(men boshqalarda nimani ko‘rayotgan bo‘lsam, u mening sifatlari bo‘lishi mumkin);
4) Refleksiya asosida o‘z-o‘zini baholash(ichki tajribalarini anglash).

Psixologiya nuqtai-nazaridan shaxs quyidagi belgilarga ega:

• 
  U aniq bir inson;
  
• 
  muayyan jamiyatning a’zosi;
  
• 
  Muayyan jamoaga mansublik;
  
• 
  Muayyan bir faoliyat yoki faoliyatlar bilan shug‘ullanadi;
  
• 
  Atrof-muhit va voqelikka nisbatan o‘zining munosabatiga ega;
  
• 
  O‘ziga xos individual xususiyatlarga ega.
  

• 
  Bundan tashqari shaxs o‘ziga xos quyidagi psixologik xususiyatlarga ega:
  
• 
  O‘z-o‘zini anglash;
  
• 
  Individuallik- o‘ziga xoslik;
  
• 
  O‘z-o‘zini boshqara olish layoqati;
  
• 
  Muayyan faoliyat turida namoyon qiladigan faolligi;
  
• 
  Ijtimoiy aloqa tizimiga qo‘shilganligi.
  

Individual xususiyatlargina isonni shaxsga aylantiradi.Demak , shaxsning mukammalligi uning o‘z-o‘zini anglashini rivojlanganligiga bog‘liq.
6.“Men” obrazi va o‘z-o‘zini baholash.
SHaxsning o‘z hulq-atvori xususiyatlari, jamiyatdagi tasavur qilishdan “Men” obrazi deb ataladi.”Men” obrazining ijtimoiy psixologik ahamiyati shundaki, u shaxs tarbiyasining va tarbiyalanganligining muhim omillaridan hisoblanadi.Tarbiya shaxsning o‘zi va o‘z sifatlari to‘g‘risidagi tasavvurlarning shakllanish jarayonidir.
O‘z o‘zini anglash, o‘zidagi mavjud sifatlarni baholash jarayoni ko‘pincha aniq bir shaxs tomonidan og‘ir kechadi.U o‘zidagi jamiyat me’yorlariga to‘g‘ri kelmaydigan noma’qul sifatlarni anglamaslikka, ularni “yashirishga”harakat qiladiki, hattoki , bunday tasavvur va bilimlar ongsizlik sohasiga siqib chiqariladi.“Men” obrazining ijobiy yoki salbiyligida yana o‘sha shaxsni o‘rab turgan tashqi muhit, o‘zgalar va ularning munosabatlari katta ahamiyatga ega. Inson o‘zgalarga qarab, ularni o‘rnida o‘zini ko‘rgandek tasavvur qiladi. Bu jarayon psixologiyada refleksiya deyiladi. Uning mohiyati – aynan o‘ziga o‘xshash obrazi orqali o‘z obrazini shakllantirish, jonlantirishdir.Refleksiya “Men” obrazi egasining ongiga ta’luqli jarayondir.
“Men” obrazi asosida har bir shaxsda o‘ziga nibatan baholar tizimi shakllanadi, bu tizim obrazga mos tarzda har xil bo‘lishi mumkin. O‘z-o‘ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan tajribasi asosida yotgan yutuqlariga bog‘liq holda turlicha bo‘lishi mumkin. SHaxsda o‘z o‘zini baholash uning ongi tizimidagi mezonlarga, ya’ni uning o‘zi sub’ektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik qadrlashiga bog‘liq tarzda shakllanadi.