Toshkent davlat sharqshunoslik instituti sharq filologiyasi fakulteti turkiy tillar kafedrasi

Qo‘shma sifatlar
Qo‘shma so‘zlar asosida yasalgan so‘zlarga qo‘shma sifatlar deyiladi. Qo‘shma sifatlarga quyidagilarni misol qilib keltirishimiz mumkin:
yurtsever insanlar canciğer dost
konuksever millet mirasyedi evlat
boşboğaz Ahmet hakseverinsanlar


Olib borilgan ishdan maqsad va xulosa: Kurs ishida tanlangan mavzu (Turk tilida sifatlar haqida umumiy ma’lumot) bo”yicha ma’lumotlar o’rganildi va sifat turlari bo’yicha barcha detallarigacha ko’rib chiqildi va ishning xulosalari shulardan iborat.

Foydalanilgan adabiyotlar majmui:

1. 
   X.X.Hamidov “Morfologiya” Toshkent “TDSHI”, 2013.
   
2. 
   Sema Aslan “Türkiye Türkçesinde küçültme ve pekiştşrme kavramları ve –cIk eki üzerine”/ Türk Dili sayı 603, Ankara 2002, s 224-228.
   
3. 
   Tahsin Banguoğlu “Türkçede benzerlik sıfatları” TDAY Belleten, TDK yayınları, Ankara 1957, s. 13-27.
   
4. 
   Mehmet Gece “Türkçede sıfatı derecelendirme yolları” / Türk Dili sayı 519, Ankara 1995, s 240-250.
   
5. 
   Çakıl - Bedri Rahmi Eyüboğlu şiirlerinden
   
6. 
   (“Sabaha kadar”, Ozdemir Asaf) şiirlerinden
   
7. 
   Kononov, A. N. "İsimlerin ve Sıfatların Küçültme Şekilleri ve Söz Yapımı", TDAY Belleten 1968, TDK
   
8. 
   Mehriniso Kayumova, Lola Aminova Turk tili darslik kabi manbaalardan foydalanildi.
   

1^ Otlar sintaksis qoidalariga ko’ra, asosan, ega va to’ldiruvchi, ba’zan qaratqichli aniqlovchi vazifasini bajaradi. Sifatlar morfologik nuqtai nazardan otlardan hech qanday farq qilmaydi (-ki, –mtrak, –msi, –si, –al, -sal affiksi olgan so’zlar bundan mustasno). Shuningdek, turk tilida arabchadan o’zlashgan tarihi, milli singari sifatlar ham turk tilida istisno so’zlar hisoblanadi.
Turk tilidagi ot turkumlari tahlil etilayotganda ot va sifatlar orasidagi so’z yasalishi va sintaktik munosabatlar yaqqol namoyon bo’ladi. Otlar va sifatlarni kontekst ichida alohida ajratish mumkin. Boshqa so’zlar qurshovisiz, ko’p hollarda ot turkumiga oid so’zning ot yoki sifatligini ajratish mumkin emas. Boshqa tomondan, sifat o’laroq ko’p qo’llanadigan bir so’z harakat tarzini han ifodalab Masalan: iyi çocuk iyi okuyor (yaxshi bola yaxshi o’qiydi). Bu gapdagi iyi (yaxshi) so’zi ham sifat, ham ravishdir.
Yuqorida keltirilganlardan kelib chiqib, so’zlar ot va sifat (ba’zan ravish) o’laroq turkumga ajratilayotganda quyidagi murakkab mezonlarga amal qilish kerak bo’ladi, bu: 1. Morfologik ko’rsatkichlar; 2. Semantika (qaysi so’z turkumi sifatida ko’proq qo’llanishi); 3. Sintaktik qo’llanishi (izofa yoki izofa emaslik); 4. Turk tilida so’zlashuvchilarning jonli til tafakkuri.

2^ Hozirgi o‘zbek tilidagi ‘u’ kishilik olmoshining o‘zbek klassik adabiyoti namunalaridagi ‘ul’ shakliga tez-tez duch kelinadi (“Ol mahkemenin hűkműne derler mi adalet?” tarcimasi: “Ul mahkamaning hukmiga derlarmi adolat?”).

3^ –inci qo‘shimchasi ba’zi so‘zlarga qo‘shilib yangi so‘zlar yasaydi: sonuncu, kaçıncı. Shuningdek, turk tilida birinci tartib soni o‘rnida ilk sifati ham qo‘llanadi.

4^ Agar son unli bilan tugagan bo‘lsa, qo‘shimchadan oldin |ş| undoshi orttiriladi (- er; ş+er, ş+ar)

5^ Ba’zi turk olimlari bu masalaga boshqacha yondashadilar, ya’ni yuqorida keltirilgan qo`shimchalarni kichraytirish sifati qo`shimchalari emas, balki tenglik sifati yasovchi qo`shimchalardir, deb ta’kidlaydilar. Bu borada istilohlar mavjud.