Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Kelishik
Kelishik otli so‘z birikmalarida bosh so‘z bilan ergash so‘zning, egasi ot bo‘lib kelgan gapda esa ega(ot)ning kesim bilan moslashuvi, kelishuvidir. Kelishikda so‘roq otga beriladi. Masalan, kimni?, kimga?, kimdan? singari. Bu so‘roqlarga berilgan javob kelishik qo‘shimchalarini oladi.

Kelishik kategoriyasi turkiy tillarning bosh qonuniyatlaridan biridir. Tilning tarixiy taraqqiyoti davomida tilimizning ichki qonuniyatlari, o‘zgarishi oqibatida uning soni ba’zan o‘zgarib ham turgan. Hozirgi tilshunoslikda ularning soni nechta ko‘rsatilayotganidan qat’i nazar, kelishik kategoriyasi turkiy tillarda burundan bor, bundan keyin ham saqlanib qoladi.

Kelishik qo‘shimchasi o‘zbek tilida ot, otlashgan so‘zlar, barcha ism guruhiga qo‘shila oladi. Ot, sifat, son, olmoshni ism guruhi deganimiz bilan har birining o‘ziga yarasha grammatik belgisi bor. Hech qachon bir turkumga tegishli kategoriya ikkinchisiga o‘tib qo‘ya qolmaydi. Son, sifat, olmosh asl holatida otga xos qo‘shimchalarni ololmaydi. Gapda avval ot o‘rnini egallaydi, ot to‘nini kiygandan keyingina, uning vazifasini bajarish huquqini oladi va o‘z qurshovida boshqa so‘zlarga ot singari ta’sir eta boshlaydi.

Qadimgi turkiy tilda kelishiklar soni yettita. Ularning turlari va qo‘shimchalari quyidagichadir:

1. Bosh kelishik: maxsus qo‘shimchasi yo‘q; otning bosh ko‘rinishi nazarda tutiladi.

2. Qaratqich kelishigi: -nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ; -ïŋ, -iŋ / -uŋ, -üŋ.

3. Jo‘nalish kelishigi: -qa, -kä / -ğa, -gä; -a, -ä; -ğaru, -gärü / -qaru, -kärü; -ğar, -gär / -qar, -kär; -ru, -rü; -ra, -rä.

4. Tushum kelishigi: -ğ, -g (-ïğ, -ig / -uğ, -üg); -n; -nï, -ni; -ï, -i.

5. O‘rin-payt kelishigi: -da, -dä / -ta, -tä.

6. Chiqish kelishigi: -dan, -dän / -tan, -tän / -dïn, -din / -tïn, -tin / -dun, -dün; -da, -dä / -ta, -tä.

7. Vosita kelishigi: -n (-ïn, -in / -un, -ün).

Qaratqichning asl ma’nosi “qaratuvchi” degani. U egalik, maxsuslik, bir narsaning ikkinchi narsaga yo kimsaga tegishli ekanini bildiradi.

Qadimgi turkiy tilda qaratqich belgisi -nïŋ, -niŋ / -nuŋ, -nüŋ bilan birga -ïŋ, -iŋ / -uŋ, -üŋ dir.

Qaratqich ba’zan belgisiz ifodalanishi ham mumkin. Masalan: Körüg sabï antağ. – Kuzatuvchining so‘zi shunday (Ton.9).

Jo‘nalish kelishigi ish-harakat yoki holatning kimsa yo narsa tomon yo‘nalishini bildiradi. Uning asl ma’nosi “yo‘nalish” degani.

Eskida jo‘nalish kelishigining qo‘shimchasi ham bir necha xil bo‘lgan. Qadimgi turkiy tilda jo‘nalishning -qa, -kä varianti ustun edi. Urxun yodgorliklarida jo‘nalishning -ğa, -gä varianti o‘rnida ham -qa, -kä qo‘llanilgan: tağqa – toqqa, qapïğqa – qopig‘qa, yerkä – yerga, ögüzkä – daryoga. Jo‘nalishning -ğa, -gä varianti yenisey yodgorliklaridagina qo‘llanilgan: qunčuyïmğa – bekachimga, edgügä – ezguga.

Yodgorliklar tilida jo‘nalishning -ğaru, -qaru, -gärü, -kärü qo‘shimchasi keng qo‘llanilgan: oğuzğaru – o‘g‘uzga, o‘g‘uz tomon, yoq(q)aru – yuqoriga, ilgärü – ilgariga, ebgärü – uyga. Masalan, To‘nyuquq bitigida: Öŋdän qağanğaru sü yorïlïm, tämis. – Sharqdan xoqonga lashkar yo‘llaylik, debdi (Ton.29). Tabğačğaru Qonï säŋünüg ïdmïs, Qïtañğaru Toŋra Sämig ïdmïs. – Tabg‘achga Qo‘ni sangunni yuboribdi, Qitanga To‘ngra Semni yuboribdi (Ton.9).

Jo‘nalishning -a (-ya), -ä (-yä) affiksi: qağanïma – xoqonimga, bodunuma – xalqimga, qanïŋa – xoningga, inimä – inimga, biriyä – o‘ngga, yïraya – so‘lga. Qağanïma ötünüp sü ältdim. – Xoqonimga o‘tinib, lashkar eltdim (Ton.18).

-ru, -rü affiksi bilan ifodalangan jo‘nalishning misoli: aŋaru – unga qarab. -ra, -rä: tašra – sirtga, tashqariga, ičrä – ichga, ichkariga.

Eng eski yodgorliklar tiliga xos bo‘lgan -ğaru, -qaru, -gärü, -kärü belgisining qoldiqlarini hozirgi o‘zbek tilida ham uchratamiz. Hozirgi tašqarï, yuqarï, ičkäri, teskäri so‘zlaridagi -qarï, -käri qadimgi jo‘nalish qo‘shimchasining qoldiqlaridir (). Lekin u hozirgi tilimizda o‘z vazifasini yo‘qotib, o‘zi birikkan so‘zga qo‘shilib ketgan. Bu so‘zlar ayni holatida jo‘nalish ma’nosini anglatadi. Ular tarkibidagi qaratqichning qadimgi ko‘rsatkichi o‘z vazifasini yo‘qotganligi sabab so‘zlashuvda ularga jo‘nalishning hozirgi ko‘rsatkichini qo‘shib ham, qo‘shmay ham qo‘llash mumkin: tašqarï cïqdï – tašqarïgä cïqdï, ičkäri kirdi – ičkärigä kirdi, teskäri ögirildi – teskärigä ögirildi singari.

Tushum kelishigi ish-harakat va holatning otga (kimsa yo narsaga) tushganligini, harakat va holatning tushumini bildiradi. Masalan, Kimni ko‘rding? degan so‘roqqa Ulug‘bekni deb javob qaytarilganda ko‘rmak fe’lining Ulug‘bekka kelib tushganligi anglashiladi.

Qadimgi turkiy tilda tushum kelishigining -n; -nï, -ni; -ï, -i affikslari bilan bir qatorda -ğ, -g (-ïğ, -ig / -uğ, -üg) affiksi ham keng qo‘llanilgan: bodunuğ – xalqni, süg – lashkarni, tašïğ – toshni, isig – ishni. Masalan, To‘nyuquq bitigida: Türk Bilgä qağan türk sir bodunuğ, oğuz bodunuğ igidü olurur. – Turk Bilga xoqon turk sir xalqini, o‘g‘uz xalqini boshqarib turibdi (Ton.62). Altun yïšïğ aša kältimiz, Ärtis ögüzüg käčä kältimiz. – Altun yishni oshib keldik, Ertish daryosini kechib keldik (Ton.37).

Bitiglardan misollar keltiramiz: Elligig elsirätdimiz, qağanlïğïğ qağansïratdïmïz, tizligig sökürtimiz, bašlïğïğ yüküntürtimiz. – Davlatlini davlatsizlantirdik, xoqonlini xoqonidan judo qildik, tizzasi borni cho‘ktirdik, boshi borni yukuntirdik (K.18). Türgäs bodunuğ uda basdïmïz. – Turgas xalqini qo‘qqisdan bosdik (K.37). Čïğañ bodunuğ bay qïltïm, az bodunuğ öküš qïltïm. – Qashshoq xalqni boy qildim, oz xalqni ko‘paytirdim (Ka.10). Otuğ uδğuč birlä öčürmäs. – O‘tni alanga bilan o‘chirilmaydi (MK.I.187).

-n qo‘shimchasining misoli: Yabğusïn, šadïn anta ölürti. – Yabg‘usini, shadini o‘sha yerda o‘ldirildi (Ton.41–42).

O‘rin-payt kelishigi ish-harakat va holatning yuz bergan o‘rnini bildiradi. Uning qo‘shimchasi -da, -dä / -ta, -tä dir: qağanta – xoqonda, tağda – tog‘da, eldä – elda.

Maqolda shunday kelgan: Ağïlda oğlaq tuğsa, arïqda ötï ünär. – Og‘ilda buzoq tug‘ilsa, ariqda o‘ti unadi (MK.I.96).

Chiqish kelishigini ifodalash uchun -dan, -dän, -dïn, -din, -tan, -tän, -tïn, -tin, -dun, -dün bilan bir qatorda -da, -da / -ta, -tä ham qo‘llanilgan.

Ko‘k turk bitiglarida: Türgäs qağanta körüg kälti. – Turgash xoqondan (sir bilish uchun jo‘natilgan) ko‘ruvchi keldi (Ton.29).

Qadimgi turkiy tilda hozirgidan farqli holda yettinchi – vosita kelishigi ham qo‘llanilgan. Uning asl ma’nosi ish-harakat va holatning biror narsa, biror vosita ko‘magida yuzaga chiqqanligini bildiradi. Bu kelishik belgisi -n bo‘lib, o‘zak-negizning fonetik-fonologik tabiatiga bog‘liq ravishda -ïn, -in / -un, -ün shakllariga ega bo‘ladi. Matnlardan misollar: Süčig sabïn, yïmšaq ağïn arïp, ïraq bodunuğ anča yağutïr ermis. – Shirin so‘zi bilan, nafis ipakligi bilan avrab, yiroq xalqni shunday yaqinlashtirar ekan (Ka.5); Tabğač bodunqa beglik urï oğlïn qul boltï, silik qïz oğlïn küŋ boltï. – Tabg‘ach xalqiga bek bo‘ladigan o‘g‘il bolasi bilan qul bo‘ldi, suluv qiz bolasi bilan cho‘ri bo‘ldi (K.7); Todunčsuz uwutsuz suq yäk üčün saqïnčïn sözin qïlïnčïn y(ä)mä közin körüp qulqaqïn äšidip tilin sözläp äl(i)gin sunup adaqïn yorïp ürkä üzüksüz ämgätir-biz. – To‘ymas, uyatsiz, suq iblis uchun xayol qilib, so‘z bilan, ish bilan, yana ko‘z bilan ko‘rib, quloq bilan eshitib, til bilan so‘zlab, qo‘l bilan sunub, oyoqda yurib, (besh tangri yorug‘ini) uzluksiz azoblaymiz (Huast.144–147); Quš qanatïn, er atïn. – Qush qanoti bilan, er oti bilan (kuchli) (MK.I.70); Aš tatïğï tuz, yuğrïn yemäs. – Oshning toti tuz bilan, lekin laganda quruq tuzning o‘zini yeyilmaydi (MK.III.38).

Qadimgi yozma yodgorliklar tiliga xos bo‘lgan vosita kelishigining qoldiqlari hozirgi o‘zbek tilida ham uchrab turadi. Jumladan, qïšïn-yazïn, ertän so‘zlari tarkibidagi -n, -ïn vosita ma’nosini anglatadi. Ularni ko‘makchilar bilan almashtirib qo‘llash mumkin: qïšï bilän, yazï bilän, qïš boyï, yaz boyï; ertä bilän. Yoki ačïn-toqïn, yüpün so‘zlari tarkibida ham vosita kelishigining ko‘rsatkichi saqlangan.

XIV–XV asrlarga kelib, turkiy tilda kelishiklar soni bittaga qisqardi. Qadimgi yodgorliklar tilida ko‘p qo‘llanilgan vosita kelishigi bu davrda uchramaydi. Uning vazifasini o‘rin-payt kelishigi va birlä~bilä~ilä, boyï singari ko‘makchilar bajara boshladi.

Shuningdek, eski o‘zbek tilida boshqa kelishiklar tizimida ham o‘zgarish sodir bo‘ldi. Masalan, tushum kelishigining qadimgi -ğ, -g (-ïğ, -ig / -uğ, -üg) affiksi iste’moldan chiqdi. Qaratqichning qadimgi -ğaru, -qaru, -gärü, -kärü; -ğar, -qar, -gär, -kär; -ru, -rü; -ra, -rä ko‘rsatkichlari ham keyingi davrlarda uchramaydi.

Urxun-enisey bitiglari, “Qutadg‘u bilig” asari, “Devonu lug‘atit turk”da chiqish kelishigi ba’zan -da, -da / -ta, -tä affiksi bilan ham ifoda etilgan. Eski o‘zbek tilida chiqish kelishigi bu shaklda uchramaydi.

Shu o‘rinda Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” va hozirgi o‘zbek adabiy tilidagi kelishik shakllarini salishtirib ko‘raylik:

Kelishiklar	“Qutadg‘u bilig”da	Hozirgi o‘zbek adabiy tilida
1. Bosh k.	-	-
2. Qaratqich k.	-nïŋ, -niŋ, -nuŋ, -nüŋ; -ïŋ, -iŋ, -uŋ, -üŋ	-nïŋ, -niŋ
3. Jo‘nalish k.	-qa, -ğa, -kä, -gä; -a, -ä; -gärü; -gär; -ru, -rü; -ra, -rä	-gä (-qa, -kä)
4. Tushum k.	-ğ, -g (-ïğ, -ig, -uğ, -üg); -n; -nï, -ni; -ï, -i	-nï, -ni
5. O‘rin-payt k.	-da, -dä / -ta, -tä	-da, -dä (talaffuzda: -ta, -tä)
6. Chiqish k.	-dan, -dän / -dïn, -din / -tan, -tän / -tïn, -tin / -dun, -dün; -da, -da / -ta, -tä	-dan, -dän (talaffuzda: -tan, -tän)
7. Vosita k.	-n (-ïn, -in / -un, -ün)