|
Ravishdosh
Tilimiz tarixida fe’lning ravishdosh shakli quyidagi ko‘rinishda uchraydi:
-a, -ä affiksli ravishdosh: ača – ochib, basa – bosib, ağa – ko‘tarilib, adïra – ayirib, sanča – sancha, bičä – bichib, kesä – kesib, kezä – kezib. Ko‘k turk bitiglarida: Altun yïšïğ aša kältimiz, Ärtis ögüzüg käčä kältimiz. – Altun yishni oshib keldik, Ertish daryosini kechib keldik (Ton.37). MK da: Etil suwï aqa turur. – Etil suvi oqib turar.
-u (-yu), -ü (-yü) affiksli ravishdosh. Matnlardan misollar: Käyik yäyü, tabïsğan yäyü olurur ärtimiz. – Kiyik yeb, tovushqon yeb kun kechirar edik (Ton.8). Kiši sözläšü, yïlqï yïzlašu. – Kishi so‘zlashib, yilqi hidlashib (bir-birini biladi) (MK.III.114). Ötrü ol awïčğa ïğlayu xanqa inčä tip ötündi. – So‘ng u qariya yig‘lab xonga shunday deya o‘tindi (AT.283).
-p / -b affiksli ravishdosh. bašlap – boshlab, berip – berib, qodup – qo‘yib, ešitip – eshitib, tep – deb. Matnlardan o‘rnaklar: Tewäy münüp qoy ara yašmas. – Tuya mingan qo‘ylar orasiga yashirina olmaydi (MK.III.68); Qač qata taluyqa kirip, bišär yüz erin barïp, asan tükäl kelmiš erti. – Necha bor dengizga kirib, besh yuzcha er bilan borib, sog‘-omon qaytgan edi (AT.283).
-pan, -pän / -ban, -bän affiksli ravishdosh. İB da: olurupan – o‘tirib, yatïpan – yotib.
-maδïp, -mäδip affiksli ravishdosh. MK da: eδkärmäδip oq atar – o‘ylamayin o‘q otar.
Se’rda shunday kelgan:
İglädi meniŋ aδaq,
Körmäzip oğrï tuzaq.
İglädim andïn uzaq,
Emlägil emdi tuzaq.
(Yashirin tuzoqni ko‘rmay, mening oyog‘im ilindi. Uzoq vaqt qiynaldim. Ey sevgilim, endi o‘zing davola) (MK.I.361).
Tawğač xannïŋ turqusï telim, teŋlämäzip bïčmas. – Tavg‘ach xonning ipakligi mo‘l, lekin o‘lchamay kesilmaydi (MK.I.402).
-qalï, -käli / -ğalï, -gäli affiksli ravishdosh. MK da: tutušqalï – tutish uchun, urğalï – urgani, urish uchun; QB da: alğalï – olish uchun, tutqalï – tutish uchun, tergäli – terish uchun. balïqda
-qïnča, -kinčä / -ğïnča, -ginčä / -qunča, -künčä / -ğunča, -günčä affiksli ravishdosh. MK da: Öküz aδaqï bolğïnča buzağu bašï bolsa yig. – Ho‘kizning oyog‘i bo‘lgandan ko‘ra, buzoqning boshi bo‘lgan yaxshi; QB da: todmağïnča – to‘ymaguncha, basmağïnča – bosmagunga qadar, yetmäginčä – yetmay turib.
-yïn, -yin affiksli ravishdosh. Tašra yorïyur tiyin kü ešidip, balïqdaqï tašïqmïš, tağdaqï inmiš. – Tashqarida yuribdi, degan xabarni eshitib, shahardagi tashga chiqibdi, tog‘dagi inibdi (K.11–12).
-matï, -madï, -mäti, -mädi / -matïn, -madïn, -mätin, -mädin affiksli ravishdosh. Bunča išig küčüg bertükgärü saqïnmatï “türk bodun ölüräyin, uruğsïratayïn”, – ter ermiš. – Shuncha mehnatini, kuchini sarf etganiga ham andisha qilmay: “Turk xalqini o‘ldirayin, urug‘ini qoldirmayin”, – der ekan (K.10); İgidmiš qağanïŋïn sabïn almatïn yir sayu bardïğ. – Tarbiyat qilgan xoqoningning so‘zini olmayin har yerga ketding (Ka.9).
Masdar alomati
“Attuhfatu-z-zakiyatu fillug‘atit turkiya”da yozilishicha (AZFT.117–118), turkiy masdar ikki xildir: biri - fe’l masdari, ikkinchisi – sifat yoki otga qo‘shilib xoslangan masdarlar.
Fe’l masdarlaridan biri -maq, -mäk qo‘shimchasini qo‘shish bilan yasalgan turidir. Bu qo‘shimcha shaxs ko‘rsatkichini olmagan fe’llarga qo‘shilib keladi: almaq, turmaq, ketmäk, kelmäk.
RQ da: barmaq, olturmaq, arïtmaq, qopmaq, satğïn almaq, tökmäk, küydürmäk, yemäk.
Fe’lning boshqa bir masdari shaxs ko‘rsatkichini olmagan so‘zlarga -š (-ïš, -iš / -uš, -üš) qo‘shimchasini qo‘shib hosil qilingan: uruš kabi.
Otlardagi masdar yasovchilardan biri -lïq, -lik, -luq, -lük dir.
Sonlarning birlik, ikilik, üčlük, törtlük shakli ham ot masdariga misoldir.
Bu qo‘shimcha fe’l masdarga qo‘shilib ot masdarini hosil qilishi ham mumkin: almaqlïq, bermäklik.
Otlardagi masdarning boshqa belgilari ham bor. Masalan, muddat uzoqligini bildiradi: aylïq, yïllïq, künlük.
Masdar shakli shaxs-son qo‘shimchalari bilan ham qo‘llanadi: almaqïm, almaqïmïz, almaqïŋ, almaqïŋïz, almaqï, almaqlarï. Bularning bo‘lishsiz ko‘rinishlari: almamaqïm, almamaqïmïz, almamaqï.
Do'stlaringiz bilan baham: |
