Toshkent davlat sharqshunoslik instituti qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

d>δ>y//g hodisasi. Qadimgi turkiy tilga [d] lashish xos; [y] yoki [g] lashish nisbatan kam uchraydi. Hozirgi o‘zbek tilida [y] yoki [g] bilan kelgan so‘zlar qadimgi yodgorliklarda [d] bilan aytilgan. XI–XIV asrlarda qadimgi [d] bilan yonma-yon [δ] ham qo‘llanilgan. “Chig‘atoy turkiysi” davridan boshlab [y] yoki [g] ga aylandi.

QB.368 da: aδaq, Taf. da: aδaq (40)~ayaq (44); KTT.28 da: ayaq. Hozirgi o‘zb.: ayaq.

Ka.4 da: idi, Taf. da: iδi (122)~iyi (121)~eyä (70), hozirgi turk.: iye, o‘zb.: egä.

K.28 da: yadağ, KTT.37 da: yayağ. Hozirgi o‘zb.: yayaw.

AH.426 da: qadğu. Hozirgi o‘zb.: qayğu.

OD.36.6 da: uyqu; QB.16 da: uδï – uxla, uδuğ – uyg‘oq; Taf.324 da: uδï~uyu; RQ.139a da: uyuqla – uxla. Hozirgi o‘zb.: uyqu, uxla, uyğaq.

QB.65 da: quδruq. Hozirgi o‘zb.: quyruq.

E.17.3, ST.V.18.18 da: adïr, QB.323 da: aδïr. Hozirgi o‘zb.: ayïr.

E.17.2 da: qadïn. Hozirgi o‘zb.: qayïn: qaynata (

X.37 da: qodï~qudï, QB.71 da: qoδï~quδï, Taf.211 da: qoδï~qoδu~qozï. Hozirgi o‘zb.: quyï.

QB.148 da: beδüg, Taf.113 da: büyüg. Hozirgi o‘zb.: büyük.

KTT.17 da: eyär, KN.72 da: egär. Hozirgi o‘zb.: egär.

İB.18 da: tügünük. Hozirgi o‘zb.: tüynük. Qiyoslang, İB.18 da: közünük – deraza.

QB.339 da: eδgü, KTT.35 da: eygi; Taf. da: eδgü (70)~eygü (72). Hozirgi turk.: iyi, o‘zb.: ezgü. Biroq o‘zbek tilida ayrim iboralarda iyi shakli ham qo‘llaniladi: İyilikniŋ keči yoq.

Taf.40 da: aδğïr. Hozirgi o‘zb.: ayğïr.

KN.76 da: biyiz. Hozirgi o‘zb.: bigiz~biyiz.

Ton.4 da: bod, RQ.140b da: boy; hozirgi turk.: boy. O‘zbek tilida qayïnboy so‘zining tarkibida saqlangan, “qayin avlod, qayin urug‘i” degani.

QB.365 da: boδ, Taf.106 da: boy.. Hozirgi o‘zb.: boy – bo‘y, qomat.

QB.442 da: boδ – rang, KN.71 da: boy – rang, boyaq – bo‘yoq. Solishtiring, hozirgi o‘zb.: boya, boyaq.

Boy ning “bo‘ydoq, turmush qurmagan” ma’nosi ham bor. Masalan: KN.71 da: boy~boydaq. Solishtiring, hozirgi o‘zb.: boy qïz; boz yigit~boydaq yigit.

QB.70 da: yïδ – hid.

AH.167–168 da: ked-, kedim. Hozirgi o‘zb.: kiy-, kiyim.

AH.255 da: tod-. Taf.306 da: toy-. Hozirgi o‘zb.: toy-.

OD.2.2 da: ud, KN.72 da: uy, qirg‘.: uy. Hozirgi o‘zb. uyčï (uyčï tümäni) so‘zining tarkibidagi uy qadimgi ud ning o‘zgargan shaklidir; uyčï – “qoramol boquvchi” degani. Qiyoslang: xatïrčï – “xachir yetishtiruvchi”.

Taf. da: ïδ~ïy (128)~ïz (129) – yubor-.

Shunga qaramay, o‘zbek tilida ayrim so‘zlarning qadimgi d li shakli ham saqlanib qolgan. MK da: quduğ (III.134) ~ quδuğ (I.356); RQ.141b da: quduğ. Hozirgi turk.: quyu, o‘zb.: quduq (lekin qudï emas – quyï); İB.42 da: idiš-ayaq, RQ.142b da: idiš, MK.I.112 da: ayaq. Hozirgi o‘zb.: idiš-ayaq.

ğ>w hodisasi.

MK.I.388 da: qağun, KTT. 9 da: qawun. Hozirgi o‘zb.: qawun.

MK.II.85 da: qağurdï, MK.I.85 da: qağurmač, KN.71 da: qawurmač – ovqatning oti, KTT.21 da: qawurma. Hozirgi o‘zb.: qawurma, qawurdaq.

MK.I.449 da: qulabuz, KTT.34 da: qulağuz, QB.124, RQ.146b da: qulawuz – yo‘lboshchi, rahnamo. Hozirgi turk.: qïlawuz

K.2 da: yağï, hozirgi o‘zb.: yaw.

QB.326 da: yawuz. Hozirgi o‘zb.: yawuz.

Ka.7, QB.2694 da: yağuq, KTT.35, RQ.141b da: yawuq –yaqin.

OD.27.8 da: soğuq; KTT.38 da: sawuq. Hozirgi o‘zb.: sawuq.

OD.41.5 da: tağuq. Hozirgi o‘zb.: tawuq.

KN.72 da: sağlïq. Hozirgi o‘zb.: sawlïq (qoy).

OD.19.4 da: suğ. Hozirgi o‘zb.: suw. Biroq fe’l shaklida: suğar-. Bu qadimgi qoldiq shakli bo‘lishi ham mumkin. Qiyos­lang: Taf.276 da: suwar-; Lekin MK.II.218 da: suwğar-. Uning -a qo‘shimchasi bilan yasalgan suwaldï varianti ham bor: tarïğ suwaldï – ekin sug‘arildi (MK.II.142).